Người tiêu dùng Việt Nam và ASEAN đã trở nên quá quen thuộc với việc mua bán các sản phẩm và dịch vụ dựa trên các tảng thương mại điện tử hay thanh toán số. Với doanh nghiệp, tiếp cận khách hàng và đối tác dựa trên các dịch vụ dựa trên dữ liệu, sử dụng điện toán đám mây, Internet vạn vật, và trí tuệ nhân tạo đã giúp cá biệt hóa hầu hết mọi nhu cầu của mình, vừa giúp tối ưu hóa chi phí, nguồn lực lại vừa mang lại lợi ích lớn nhất cho các bên tham gia.

Kinh tế số xóa nhòa mọi không gian địa lý, tiết giảm đáng kể chi phí và thời gian giao dịch cho doanh nghiệp và tạo ra những phương thức kinh doanh mới, giải phóng những năng lực sáng tạo của xã hội.

ASEAN đã sẵn sàng cho một lộ trình mới, xây dựng kinh tế số ASEAN như một động lực mới cho tăng trưởng, sáng tạo, năng suất và tiến bộ xã hội. Xây dựng nền tảng pháp lý và vật chất cho nền kinh tế số ASEAN thu hút sự quan tâm đặc biệt của các đối tác ASEAN và giới doanh nghiệp. Thực tế, ASEAN đã là điểm sáng về kinh tế số với mức tăng trưởng ấn tượng gần 11% năm 2024 vượt nhiều lần mức trung bình của thế giới, hiện khoảng 2-3%/năm.

Theo Báo cáo của Google and Bain năm 2024, doanh thu của kinh tế số ASEAN đạt khoảng 300 tỷ USD và dự kiến cán mốc 1.000 tỷ USD vào năm 2030. Một số quốc gia ASEAN có mức tăng trưởng ấn tượng nhất như Philippines với mức tăng trưởng đến 20% trong 2024, từ 26 tỷ USD lên 31 tỷ USD. Indonesia có quy mô kinh tế số ấn tượng với quy mô 77 tỷ USD năm 2022, dự kiến vượt 130 tỷ USD vào 2025. Việt Nam ta cũng nằm trong số quốc gia có tốc độ chuyển đổi số nhanh với doanh thu từ thương mại điện tử tăng 30%/năm từ 13,7 tỷ USD lên 32 tỷ USD trong giai đoạn 2021 đến 2025.

Thanh toán qua các ứng dụng điện tử của ASEAN cũng cho thấy tốc độ số hóa vô cùng ấn tượng. Đến năm 2025, hơn 205 triệu người dùng ví điện tử và 25 triệu thương nhân kết nối thanh toán qua hơn 80 nền tảng trong khu vực. Năm 2023, các giao dịch số, không dùng tiền mặt đã chiếm trên 50% tổng giá trị thanh toán tại 6 thành viên ASEAN, bao gồm Indonesia, Malaysia, Philippines, Singapore, Thái Lan, Việt Nam. Việc thanh toán chuyển khoản trực tiếp ngang hàng giữa các ngân hàng thương mại và giao dịch ví điện tử đạt 1.14 nghìn tỷ USD vào 2024, tăng 14% so với năm trước, và có thể chạm mốc 2.1–2.4 nghìn tỷ USD vào năm 2030.

Không chỉ có chuyển đổi số trong khu vực thương mại, sản xuất và kinh doanh, tốc độ chuyển đổi số ở khu vực công tại nhiều quốc gia ASEAN có chuyển biến mạnh mẽ và đã lan tỏa tích cực, thay đổi hành vi của người dân.

Theo Báo cáo của Liên Hiệp Quốc về Chính phủ điện tử năm 2024, dựa trên bộ chỉ số tổng hợp về Chính phủ Điện tử (EGDI) tổng hợp từ đánh giá của ba yếu tố căn bản, là dịch vụ công trực tuyến, hạ tầng viễn thông, và nhân lực số, hầu hết các nước ASEAN đang có sự chuyển dịch tích cực, từ nhóm có mức chỉ số rất tích cực, đứng đầu là Singapore.

Các nước gồm Malaysia, Thái Lan, Indonesia, và Việt Nam cũng thuộc nhóm có chỉ số rất tích cực. Ấn tượng nhất là Philippines với mức tăng trưởng 16 bậc năm 2024 và cùng Brunei là những nước có bước đột phá vươn lên nhóm có chỉ số EGDI rất tích cực.

Sự phát triển vượt bậc của chuyển đổi số trong khu vực công và tư là nền tảng chắc chắn để ASEAN bước vào một giai đoạn mới trong hội nhập kinh tế khu vực, xây dựng nền kinh tế số ASEAN.

Tầm nhìn của ASEAN về chuyển đổi số cũng có sự thay đổi về chất qua từng năm. Lùi lại về thời điểm năm 2000, khi Hiệp định Khung về e-ASEAN được bàn thảo, ký kết nhưng rồi được xem là bước thất bại đầu tiên của ASEAN về chính sách chuyển đổi số khu vực. Hiệp định không tạo ra tác động nào đáng kể nào khi nhiều nước ASEAN không phê duyệt cũng như chưa bao giờ chính thức có hiệu lực.

Phải đến năm 2019, ASEAN lần đầu tiên ký kết Hiệp định về Thương mại Điện tử nhằm tạo môi trường pháp lý thuận lợi hơn cho các giao dịch thương mại điện tử xuyên biên giới. Tuy nhiên, việc chuẩn bị có phần vội vàng khiến kết quả đàm phán Hiệp định rất hạn chế. Hiệp định chỉ đề cập một số hình thức hợp tác ít ràng buộc pháp lý và không tạo ra cơ chế đột phá để tạo thuận lợi cho các hoạt động thương mại điện tử xuyên biên giới như kỳ vọng.

Vì vậy, ngay khi Hiệp định Thương mại điện tử ASEAN 2019 có hiệu lực, nó sớm nhường chỗ cho việc khởi động đàm phán một Phiên bản cao hơn là Hiệp định khung của ASEAN về Kinh tế Số (DEFA). Lần này, ASEAN đã thực sự nhìn nhận kinh tế số như một yêu tố mang tính đột phá để có sự chuẩn bị kỹ càng cả về chiến lược lẫn tâm thế.

Ý tưởng khởi động DEFA trở nên khẩn thiết trong bối cảnh cơn bão mang tên Đại dịch toàn cầu Covid-19 đã bất ngờ đẩy nhanh xu thế chuyển đổi số lên nhiều lần khi nhiều giao dịch truyền thống nhanh chóng bị thay thế bằng các phương thức số hóa khác. Mục tiêu xây dựng nền kinh tế số ASEAN trở thành trọng tâm chiến lược trong Lộ trình chuyển đổi số ASEAN đến năm 2025 được Lãnh đạo ASEAN thông qua năm 2021 được biết với tên gọi Lộ trình Bandar Seri Begawan hay BSBR.

Lộ trình BSBR bao gồm 21 sáng kiến quan trọng về số hóa từ thúc đẩy thương mại phi giấy tờ, trao đổi dữ liệu số, vấn đề an ninh mạng, cho đến thanh toán điện tử xuyên biên giới, và cuối cùng là khởi động đàm phán DEFA toàn diện.

DEFA có cách thức tiếp cận thận trọng nhưng tham vọng vượt xa Hiệp định Thương mại điện tử ASEAN cả về phạm vi và mức độ cam kết. Về phạm vi, nền kinh tế số ASEAN sẽ bao quát mọi lĩnh vực, mọi ngành nghề, thậm chí mọi hoạt động kinh tế dựa trên hoặc sử dụng các nền tảng Internet (IP) và được tích hợp trong không gian số hóa mở. Nói cách khác, DEFA quyết tâm xây dựng khung khổ pháp lý cho việc số hóa từ khâu đầu đến khâu cuối trong chuỗi cung ứng giá trị của bất cứ lĩnh vực, ngành kinh tế nào trong khu vực ASEAN.

Về mức độ cam kết, DEFA hướng đến việc cam kết chất lượng cao nhờ việc triển khai một khung khổ pháp lý số hóa chung và hài hòa giữa các nước ASEAN với nguyên tắc tương thích, hiệu quả, và an toàn, và có tầm nhìn xa để mở đường cho ASEAN trở thành một trong những nền kinh tế số lớn nhất thế giới vào năm 2030. Nhiều cam kết pháp lý của ASEAN về mở cửa thị trường và hợp tác kỹ thuật cũng được xem xét trong đàm phán từ tiêu chuẩn hạ tầng số, an ninh mạng, mã số định danh, đến việc áp dụng thương mại số, phát triển nguồn nhân lực, di chuyển lao động chuyên môn cao và chính sách cạnh tranh trong môi trường số hóa.

DEFA không chỉ tập trung hỗ trợ thương mại điện tử xuyên biên giới mà tạo nền tảng pháp lý và vật chất để phát triển một hệ sinh thái của khu vực, nhằm hỗ trợ mọi doanh nghiệp, mọi lĩnh vực trong quá trình chuyển đối số, nhất là các doanh nghiệp mới gia nhập và thúc đẩy các liên kết ngược từ nền kinh tế số trở lại nền kinh tế truyền thống.

Theo nghiên cứu của BCG, Hiệp định Khung về Kinh tế Số ASEAN (DEFA) có thể nâng gấp đôi giá trị nền kinh tế số ASEAN lên tới 2.000 tỷ USD vào năm 2030. Năm 2023, Lãnh đạo các nước ASEAN đã nhất trí khởi động đàm phán DEFA với mục tiêu xây dụng một nền kinh tế số khu vực đồng nhất, dựa trên hạ tầng số có khả năng tương tác, các quy chế pháp lý được hài hòa, cùng với quy tắc chung về kết nối trao đổi dữ liệu số an toàn và bao trùm.

Như vậy, DEFA mặc dù là sự khởi đầu một hành trình mới trong hội nhập kinh tế của ASEAN nhưng tác động của việc chuyển đổi số khu vực theo Lộ trình BSBR đã khá rõ nét trên nhiều lĩnh vực chủ chốt. Ngày nay, hàng vạn khách du lịch từ Thái Lan, Malaysia, Singapore hay Việt Nam đã và đang sử dụng những nền tảng thanh toán số ứng dụng dụng QR giữa các ngân hàng của các nước ASEAN trong khuôn khổ Khung Chính sách Thanh toán ASEAN cho Hệ thống Thanh toán Bán lẻ theo Thời gian Thực Xuyên Biên giới.

Hệ thống thanh toán QR đã cho phép khách hàng quét mã QR riêng biệt của người bán bằng điện thoại thông minh thông qua các ứng dụng thanh toán ngang hàng hoặc ví điện tử. Xu hướng tăng trưởng này được phản ánh qua việc mở rộng liên kết thanh toán QR và chuyển khoản ngang hàng (P2P), với 21 liên kết thanh toán đang hoạt động, bao gồm trong nội khối ASEAN (Việt Nam, Campuchia, Lào, Indonesia, Malaysia, Singapore và Thái Lan) và với các đối tác kinh tế quan trọng như Nhật Bản, Ấn Độ và Hồng Kông (Trung Quốc).

Cho đến nay, 8 trên 10 nước ASEAN đã triển khai thành công QR-code thanh toán nhanh (National QR), và hệ thống QR tích hợp liên quốc gia đang được kết nối giữa Singapore, Malaysia, Thái Lan, Indonesia (và sẽ mở rộng tiếp). Những nỗ lực này cho thấy kinh tế số của ASEAN đang phát triển mạnh mẽ, không chỉ góp phần thúc đẩy hội nhập tài chính, mà còn tăng cường tính bao trùm đối với mọi hoạt động kinh tế - xã hội trong toàn khu vực.

Thương mại số hay thương mại phi giấy tờ giữa các nước ASEAN không còn là ước mơ của hàng vạn doanh nghiệp ASEAN, nhất là doanh nghiệp vừa và nhỏ.

Sau hơn một thập kỷ, Cơ chế Một cửa ASEAN (ASW) đã thực sự đóng vai trò thiết yếu trong việc số hóa giấy tờ thương mại. ASW cho phép trao đổi đổi điện tử các chứng từ thương mại, bao gồm 100% như Giấy chứng nhận xuất xứ điện tử theo ATIGA (e-Form D), Tờ khai hải quan ASEAN (ACDD) và Giấy chứng nhận kiểm dịch thực vật điện tử (e-Phyto).

Mỗi năm, ASW trao đổi hơn một triệu bộ hồ sơ e-Form D được xử lý thông qua ASW, ước tính tiết kiệm 6 triệu ngày làm việc và khoảng 150 triệu USD chi phí cho doanh nghiệp. Lợi ích của ASW đang mở rộng nhờ việc trao đổi chứng từ điện tử với các đối tác của ASEAN như Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc và Hoa Kỳ.

Năm 2025, Phiên bản nâng cấp ASW 2.0 dự kiến sẽ hài hòa các thông số kỹ thuật giữa các cơ quan hải quan là nền tảng áp dụng và mở ra triển vọng số hóa đầy đủ mọi khâu giao dịch đầu cuối qua biên giới, bao gồm việc xuất hóa đơn bán hàng, thanh toán, các chứng từ vận tải, thương mại như vận đơn, phiếu lưu kho, hối phiếu. ASW 2.0 cho phép áp dụng công nghệ mới nổi như công nghệ chuỗi khối (blockchain) để xác thực chữ ký điện tử, chứng từ pháp lý số để được công nhận như chứng từ bản giấy gốc. Trên thực tế, ngày càng nhiều doanh nghiệp logistics đã chấp nhận áp dụng thương mại không giấy tờ trên quy mô lớn và việc ứng ứng ASW 2.0 sẽ hỗ trợ mạnh mẽ cho hệ sinh thái kinh tế số khu vực, vừa bảo đảm tính linh hoạt khi ứng dụng trong bối cảnh các nước ASEAN còn có khác biệt lớn về năng lực hạ tầng và hệ thông pháp lý về thương mại số.

Năm 2025, ASEAN đang khẩn trương xây dựng hệ thống Mã số định danh doanh nghiệp ASEAN (ASEAN UBIN) kết nối dữ liệu số hóa về đăng ký kinh doanh của hàng triệu doanh nghiệp ASEAN cho phép doanh nghiệp và người dân được truy suất thông tin doanh nghiệp trong môi trường số.

Xa hơn nữa, ASEAN UBIN sẽ cho phép các bên trong giao dịch xác minh các thông tin dựa trên định danh doanh nghiệp hoặc ứng dụng xác thực chữ ký điện tử, mở ra khả năng vận hành doanh nghiệp số hoàn toàn, duy trì luồng dữ liệu xuyên biên giới an toàn và liền mạch đầu cuối.

Theo ước tính, việc triển khai đầy đủ Mã số định danh doanh nghiệp ASEAN (ASEAN UBIN) sẽ mang lại từ 110 đến 300 tỷ USD giá trị kinh tế trên toàn khu vực ASEAN, tức là khoảng khoảng 10–25% giá trị gia tăng kỳ vọng từ Hiệp định Khung Kinh tế Số ASEAN (DEFA). Từ năm 2018, ASEAN cũng đã bắt đầu việc áp dụng quản lý dữ liệu cá nhân, giúp mọi doanh nghiệp ASEAN tuân thủ các tiêu chuẩn bảo mật theo tiêu chuẩn quốc tế, từ đó tăng cường tính minh bạch và lòng tin người tiêu dùng.

Là một phần căn bản khi xây dựng nền kinh tế số tương đồng, từ năm 2025, ASEAN bắt đầu triển khai Lộ trình ASEAN về Tiêu chuẩn Thương mại Số để đồng bộ hạ tầng số theo các tiêu chuẩn quốc tế, giúp các chính phủ và doanh nghiệp lựa chọn công nghệ có tính tương thích cao để vừa tối ưu hóa việc triển khai trên quy mô lớn, vừa có thể dễ dàng tích hợp giữa các nền tảng trong không gian số hóa mở.

Điều này sẽ có lợi ích to lớn nhờ giảm thiểu các rào cản kỹ thuật khi gia nhập thị trường và đẩy nhanh ứng dụng thương mại số trên quy mô lớn trong khu vực ASEAN và xa hơn là thị trường thế giới. Theo ước tính, lợi ích kinh tế nhờ việc việc triển khai thành công Lộ trình ASEAN về tiêu chuẩn thương mại số giúp tăng xuất khẩu của ASEAN tới 9,9%, nâng GDP khu vực thêm khoảng 158 tỷ USD, tương đương 4,5% GDP ASEAN theo giá trị năm 2024, và tạo ra 10 triệu việc làm trong các quốc gia thành viên ASEAN.

Với một thị trường có đến 680 triệu người tiêu dùng, lực lượng dân số tương đối trẻ với 50% dân số có độ tuổi dưới 35 có am hiểu về công nghệ, ASEAN là có tiềm năng to lớn về phát triển kinh tế số.

Đây là thời điểm không thể tốt hơn để ASEAN thiết lập một nền kinh tế số thống nhất, thu hút và phát huy nguồn lực mới cho cạnh tranh, đổi mới, sáng tạo và phát triển. DEFA sẽ là cột mốc quan trọng, bước đi đầu tiên hiện thực hóa Tầm nhìn Cộng đồng ASEAN 2045 vừa được Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 46 thông qua tháng 5 năm 2025.

Tầm nhìn khẳng định quyết tâm của ASEAN trong việc xây dựng Cộng đồng số hóa và công nghệ tiên phong ASEAN, được kết nối chặt chẽ, với hệ sinh thái số mở, tương thích, an toàn và đáng tin cậy, được hỗ trợ bởi các dịch vụ số tiên tiến nhằm khai thác tối đa tiềm năng chuyển đổi số và mang lại những lợi ích to lớn nhất cho ASEAN và người dân trong khu vực.

Bối cảnh kinh tế, thương mại toàn cầu đang chứng kiến những biến động khó lường, kết hợp với những yếu tố địa chính trị phức tạp gia tăng, ASEAN cần thiết lựa chọn một động lực phát triển mới, giúp khả năng thích nghi nhanh là yếu tố quyết định tới giá trị của hội nhập khu vực. Kinh tế số ASEAN không còn là lựa chọn chính sách mà là chìa khóa giúp ASEAN mở ra một hướng tiếp cận mới, thậm chí thay đổi không gian kinh tế truyền thống để thực sự biến ASEAN trở thành một trung tâm kinh tế số của khu vực và toàn cầu.