Vừa rồi, Nhà xuất bản Oxford chọn “brain rot” (sự thối rữa của não) làm “từ của năm 2024” (Word of the Year 2024). “Brain rot” được định nghĩa là sự suy thoái được cho là về trạng thái tinh thần hoặc trí tuệ của một người, đặc biệt được xem là kết quả của việc tiêu thụ quá mức một loại nội dung nào đó (mà ngày nay chính là nội dung trực tuyến) được coi là tầm thường hoặc không có thách thức .

Đây chính là một trong những vấn đề đang trở thành mối quan tâm lớn của xã hội, về tình trạng suy giảm khả năng tư duy và tập trung do tiêu thụ quá nhiều nội dung giải trí nhẹ nhàng, đơn giản, chủ yếu trên mạng xã hội và các nền tảng video ngắn. Hiện tượng này thường gặp ở giới trẻ, khi họ liên tục lướt qua các video hấp dẫn nhưng thiếu chiều sâu, dẫn đến cảm giác choáng ngợp và khó khăn trong việc duy trì sự chú ý vào những nhiệm vụ phức tạp hơn. Sự giảm sút trong khả năng tư duy phản biện và tư duy sáng tạo có thể là hệ quả lâu dài của hành vi tiêu thụ thông tin này.

Con trai tôi, một sinh viên năm nhất đại học, đã tự mình khám phá thế giới tri thức qua YouTube trong nhiều năm. Những những video kiến thức khoa học và xã hội phức tạp cho đến video hướng dẫn nấu ăn, học chơi đàn, hay thậm chí sửa chữa đồ điện tử lặt vặt trong nhà là nguồn cảm hứng cho ham muốn học hỏi và phát triển kỹ năng mới. YouTube đã trở thành một thư viện vô tận, nơi cung cấp thông tin phong phú và đa dạng từ mọi ngóc ngách trên thế giới.

Trên thực tế, YouTube hiện đang thống trị về khối lượng nội dung trực tuyến, với khoảng 500 giờ video được tải lên mỗi phút, tương đương gần 720.000 giờ nội dung mới mỗi ngày. Điều này cho thấy nguồn tài nguyên khổng lồ mà người dùng, đặc biệt là giới trẻ, được tiếp cận. Trong một nghiên cứu của viện Pew Research Center, 88% phụ huynh ở Mỹ thừa nhận YouTube giúp cho con cái họ học hỏi những điều mới mẻ và 75% cho rằng nó giúp con cái họ tiếp cận với những nền văn hoá mới .

Giới trẻ hiện nay tiếp cận thông tin theo cách hoàn toàn mới. Họ có thể dễ dàng tìm kiếm và xem video hướng dẫn chỉ với một cú nhấp chuột, bất kể thời gian hay địa điểm. Nền tảng này không chỉ giúp họ học các kỹ năng thiết thực mà còn khám phá các lĩnh vực mới, từ công nghệ, nghệ thuật đến ngoại ngữ. Tuy nhiên, sự tràn ngập thông tin cũng khiến họ dễ bị ảnh hưởng bởi những nội dung thiếu chất lượng và có thể không chính xác.

Sự xuất hiện của các nền tảng nội dung số như YouTube, Facebook và TikTok đã làm thay đổi mạnh mẽ thói quen tiêu thụ thông tin của giới trẻ hiện nay. Trước đây, thông tin chủ yếu được tiếp nhận qua sách, báo, và truyền hình, nhưng giờ đây, giới trẻ có xu hướng tìm kiếm nội dung trực tuyến một cách nhanh chóng và tiện lợi hơn bao giờ hết. Các video ngắn, hình ảnh sinh động và nội dung đa dạng trên những nền tảng này đã thu hút sự chú ý của họ, khiến thông tin trở nên dễ tiếp thu và hấp dẫn hơn.

TikToker Lê Tuấn Khang, người đã nhanh chóng thu hút được 11,5 triệu follower chỉ trong thời gian ngắn với nội dung chủ yếu mang tính giải trí, gồm những đoạn clip hài hước xoay quanh cuộc sống bình dị, dân dã ở miền Tây. Sự thành công này không chỉ chứng tỏ sức hút mạnh mẽ của các video ngắn mà còn cho thấy xu hướng của giới trẻ ưu tiên nội dung giải trí hơn là kiến thức.

Theo một báo cáo của Viện Gallup và UNICEF, mặc dù cho rằng mạng xã hội không phải lúc nào cũng cung cấp thông tin chính xác, nhưng có đến 45% người trẻ (15 - 24 tuổi) coi mạng xã hội là nguồn cung cấp thông tin thường xuyên, cho thấy sự chuyển dịch rõ rệt trong cách thức tiếp cận kiến thức Tuy nhiên, điều này cũng làm dấy lên lo ngại về việc giới trẻ có nguy cơ tiếp cận thông tin không chính xác và sự tập trung của họ đang dần giảm sút. Dù các nền tảng này cung cấp một lượng thông tin khổng lồ và phong phú, việc rèn luyện khả năng phân tích và chọn lọc thông tin trở nên cần thiết hơn bao giờ hết trong kỷ nguyên số hiện nay.

Mối lo ngại về việc giới trẻ ngày càng tập trung vào những nội dung giải trí đơn giản, như video ngắn và text ngắn, đang nhanh chóng trở thành một vấn đề nghiêm trọng trong xã hội hiện đại. Sự bùng nổ của các nền tảng như TikTok, Instagram, và YouTube đã mang đến một lượng thông tin khổng lồ, nhưng đồng thời cũng tạo ra thói quen tiêu thụ nội dung hời hợt và thiếu chiều sâu. Nghiên cứu từ Pew Research Center cho thấy rằng khoảng 7/10 thanh thiếu niên ở Mỹ tiêu thụ nội dung video ngắn trong khi khoảng 16% sử dụng các nền tảng chia sẻ video liên tục, điều này cho thấy sự chuyển dịch rõ rệt trong cách tiếp cận thông tin của họ, làm gia tăng sự lo ngại về khả năng đọc, học hỏi và tư duy phản biện của thế hệ trẻ.

Một nghiên cứu của trường Đại học California đã chỉ ra rằng việc thường xuyên xem các video ngắn và nội dung giải trí có thể dẫn đến việc giảm khả năng tập trung và làm việc trí óc. Khi giới trẻ trở nên phụ thuộc vào những nội dung đơn giản và hấp dẫn này, họ dần đánh mất khả năng dành thời gian cho việc tiếp cận các tài liệu tốn thời gian hơn, như sách, bài báo học thuật, hay các tác phẩm nghệ thuật sâu sắc. Tình trạng này không chỉ làm giảm chất lượng tiếp nhận thông tin cá nhân mà còn kéo theo sự biến tướng trong nền văn hóa và thẩm mỹ chung.

Tại Việt Nam, một số sản phẩm nội dung giải trí độc hại đã xuất hiện và thu hút sự chú ý của giới trẻ, như các video hài hước có yếu tố bạo lực hoặc nội dung phản cảm. Những video này thường nhận được hàng triệu lượt xem và tương tác, nhưng lại có tác động xấu đến nhận thức và giá trị văn hóa của giới trẻ.

Hơn nữa, các video chứa nội dung không lành mạnh có thể dẫn đến sự gia tăng hành vi bắt chước tiêu cực ở thanh thiếu niên, từ đó ảnh hưởng đến tâm lý và hành vi xã hội của họ. Không ít lần báo chí, truyền hình đã cảnh báo về xu hướng trong giới trẻ tung hô, thậm chí khuyến khích các loại nội dung nhảm nhí, bạo lực, kích thích tương tác mạnh mẽ với những video clip tấn công, miệt thị, xúc phạm cá nhân. Đó chính là hậu quả khó lường của “brain rot”.

Sự đồng nhất về nội dung trong môi trường kỹ thuật số hiện nay, với xu hướng chỉ tập trung vào giải trí mà không có chiều sâu, đang tạo ra những hệ quả nghiêm trọng cho văn hóa và tư duy của giới trẻ. Khi nội dung chủ yếu mang tính chất hời hợt, thiếu chiều sâu, không chỉ làm mất đi những giá trị văn hóa truyền thống mà còn khiến cho thế hệ trẻ gặp khó khăn trong việc đánh giá và tận hưởng các tác phẩm nghệ thuật chất lượng. Lối tư duy bầy đàn, nơi mà người trẻ dễ dàng chạy theo những xu hướng và nội dung nổi bật, có thể dẫn đến việc họ không dám thể hiện bản sắc cá nhân, cũng như không muốn vượt ra ngoài khuôn khổ của những gì được chấp nhận rộng rãi.

Hệ quả lớn hơn là lối suy nghĩ a dua này làm giảm sút khả năng phản biện và tư duy độc lập của họ. Khi mọi người đều theo đuổi nội dung nhanh chóng, dễ tiếp cận, điều này không chỉ lấn át các quan điểm đa dạng mà còn hạn chế việc khám phá những khía cạnh sâu sắc và phức tạp của cuộc sống. Điều này dẫn đến một thế hệ thiếu vắng những tiếng nói độc lập, không đủ khả năng đưa ra các quyết định sáng suốt dựa trên sự phân tích và nhận thức riêng. Với việc bị chi phối bới sự đồng nhất trong nội dung, giới trẻ có thể trở nên thụ động trong việc tiếp nhận thông tin, ngăn cản quá trình phát triển tư duy sáng tạo và đổi mới. Kết quả là, một nền văn hóa đơn điệu và nghèo nàn đang dần hình thành, nơi mà sự sáng tạo và chiều sâu của tư duy trở thành những giá trị không còn được đề cao.

Hành vi tiêu thụ nội dung giải trí hời hợt có thể dẫn đến tình trạng cô lập và thiếu kết nối thực sự giữa các cá nhân, hình thành một rào cản vô hình trong các mối quan hệ xã hội. Khi giới trẻ ưu tiên tương tác qua các video ngắn, meme, và bài viết hài hước trên mạng xã hội thay vì giao tiếp trực tiếp, họ dần mất đi cơ hội trải nghiệm những cuộc trò chuyện chiều sâu và sự kết nối tình cảm mạnh mẽ.

Điều này có thể dẫn đến sự nhạt nhòa trong mối quan hệ gia đình, khi các thành viên có thể sống cùng nhau nhưng không thực sự hiểu nhau do thiếu những khoảnh khắc giao tiếp cảm xúc; tình cảm trở nên hời hợt và thiếu sự gần gũi. Tương tự, tình bạn cũng bị ảnh hưởng, khi những cuộc gặp gỡ thực tế trở nên hiếm hoi và việc kết nối chỉ diễn ra qua màn hình, khiến cho sự thân thiết và gắn kết khó có thể được xây dựng.

Hệ quả là, không chỉ cảm giác cô đơn tăng lên mà còn tạo ra một cộng đồng ít gắn kết hơn, nơi mà sự hỗ trợ, thấu hiểu và chia sẻ trở nên khan hiếm. Trong bối cảnh này, những giá trị quan trọng của tình bạn và gia đình có thể bị tổn hại, khi chính các mối quan hệ mà những người trẻ từng coi trọng lại trở thành mỏng manh và dễ bị lung lay trước sức hút của nội dung giải trí đơn giản và dễ tiêu thụ.

Sự phát triển của công nghệ số đã mang lại nhiều tác động tích cực đối với văn hóa, mở ra những cơ hội mới cho việc tiếp cận thông tin, kết nối và giao lưu giữa các nền văn hóa khác nhau. Các nền tảng như YouTube, TikTok và Instagram đã tạo ra không gian để nghệ thuật, kiến thức và các giá trị văn hóa được lan tỏa rộng rãi, đồng thời khuyến khích sự sáng tạo trong giới trẻ. Tuy nhiên, bên cạnh những lợi ích đó, lối tiêu thụ nội dung ngắn, hời hợt và ít giá trị giáo dục đang đặt ra nhiều hệ lụy xã hội nghiêm trọng, đặc biệt là trong việc hình thành thói quen và tư duy của thế hệ trẻ.

Để đối phó với những tác động tiêu cực này, cần phải có những giải pháp toàn diện và hiệu quả. Trước hết, tăng cường giáo dục truyền thông là điều cần thiết. Các trường học và tổ chức xã hội nên tích hợp chương trình giảng dạy về cách tiếp cận, phân tích và đánh giá thông tin trên các nền tảng kỹ thuật số, giúp giới trẻ nhận thức rõ hơn về giá trị và chất lượng của nội dung mà họ tiêu thụ.

Khuyến khích phát triển các nền tảng nội dung chất lượng cao cũng là một giải pháp khả thi. Các nhà sản xuất nội dung cần được động viên để tạo ra những sản phẩm mang tính giáo dục, sáng tạo hơn, và các cơ quan quản lý nhà nước nên hỗ trợ trong việc xây dựng tiêu chuẩn nội dung. Đây cũng là nền tảng cơ bản để thúc đẩy sự phát triển của công nghiệp văn hoá.

Gia đình đóng vai trò quan trọng trong việc định hình thói quen tiêu thụ nội dung của người trẻ. Cha mẹ cần làm gương và khuyến khích con cái tham gia các hoạt động văn hóa, nghệ thuật và thể thao, từ đó hình thành thói quen lành mạnh và tạo cơ hội kết nối.

Cuối cùng, sự tham gia của cộng đồng thông qua các hoạt động chung, nhóm thảo luận, câu lạc bộ đọc sách và các sự kiện văn hóa cũng tạo ra không gian để giới trẻ phát triển khả năng giao tiếp và tư duy phản biện. Những giải pháp này sẽ giúp xây dựng một thế hệ trẻ biết tiêu thụ nội dung một cách thông minh và trân trọng các giá trị văn hóa sâu sắc trong thời đại số hóa.

Nguồn tham khảo:

1. https://corp.oup.com/news/brain-rot-named-oxford-word-of-the-year-2024/

2. https://www.pewresearch.org/internet/2020/07/28/parental-views-about-youtube/

3. https://thehill.com/policy/technology/582038-young-people-more-likely-to-turn-to-social-media-for-information-survey/

4. https://www.pewresearch.org/internet/2023/12/11/teens-social-media-and-technology-2023/

5. https://www.apa.org/news/podcasts/speaking-of-psychology/attention-spans