Được khởi động từ cuối năm 2023 và là một phần trong Tuyên bố chung của các Lãnh đạo ASEAN về Kinh tế số ASEAN, đến cuối năm 2024, đàm phán về DEFA đã trải qua 8 vòng đàm phán với những tín hiệu tích cực trong các phiên đối thoại gần đây giữa Ủy ban đàm phán DEFA và cộng đồng doanh nghiệp ASEAN.

Khác với Hiệp định khung e-ASEAN ký kết năm 2002 và Hiệp định ASEAN về Thương mại điện tử (e-Commerce) ký năm 2018 với các quy tắc tự nguyện hạn chế, DEFA dự kiến sẽ là hiệp định tham vọng nhất cả về phạm vi và mức độ cam kết nhằm nới lỏng hạn chế trong kinh tế số, tạo thuận lợi cho các mô hình kinh doanh xuyên biên giới, có ứng dụng công nghệ số và thương mại điện tử.

Sức nóng của các hoạt động kinh tế số ASEAN trong những năm qua là rất ấn tượng, với mức tăng trưởng trung bình 15-20%/năm với quy mô 263 tỷ USD vào năm 2024 và dự kiến đạt nhất 1000 tỷ USD vào năm 2030. Chuyển đổi số và xây dựng nền kinh tế số của ASEAN đã trở thành mối quan tâm hàng đầu của khu vực trong những năm qua. Lần đầu tiên, ASEAN thiết lập một hệ quy tắc vượt ra khỏi các giới hạn về tự do hóa và thuận lợi hóa đối với thương mại và đầu tư thông thường. Vì vậy, có lẽ sẽ không quá khi nói rằng việc hoàn tất một hiệp định kinh tế số thế hệ mới như DEFA trong năm 2025 là dấu ấn đặc biệt nhất, đáng quan tâm nhất kể từ năm 2015 khi ASEAN hoàn tất xây dựng Cộng đồng Kinh tế ASEAN (AEC).

Bên cạnh việc tạo dựng nền tảng pháp lý căn bản trong khung khổ DEFA cho các hoạt động kinh tế số xuyên biên giới trong khu vực, ASEAN còn thực hành nhiều sáng kiến số khác có ảnh hưởng trực tiếp, mạnh mẽ đối với cộng đồng doanh nghiệp, thậm chí đang định hình mạnh mẽ tương lai vận hành của nền kinh tế số của ASEAN một cách sâu sắc. Dưới đây là một số sáng kiến chính như vậy của ASEAN:

Cơ chế Một cửa ASEAN (ASEAN Single Window hay ASW) là kết quả của một hành trình gần 2 thập kỷ, khởi đầu là Hiệp định thiết lập và triển khai ASW (Hiệp định ASW) từ năm 2005. Được thúc đẩy từ mong muốn thực thi Hiệp định về thuận lợi hóa thương mại (TFA) của Tổ chức Thương Mại Thế giới (WTO), từng nước ASEAN đã bắt đầu phát triển các Cơ chế Một cửa Quốc Gia (National Single Windows - NSW) với chức năng cho phép các doanh nghiệp được lựa chọn nộp các chứng từ điện tử thay vì chỉ nộp chứng từ giấy qua một cổng thông tin điện tử nhằm đẩy nhanh thông quan hàng hóa xuất nhập khẩu.

Năm 2015, ASEAN ký kết Nghị định thư về Khung pháp lý ASW công nhận tính pháp lý tương đương của các chứng từ điện tử thông qua một cổng ứng dụng chuyển đổi (API) có độ bảo mật và an toàn cao. Nghị định thư đã được tất cả các quốc gia thành viên ASEAN phê chuẩn vào năm 2017 và ASW chính thức đi vào hoạt động từ ngày 1/1/2018 với việc trao đổi giấy chứng nhận xuất xứ điện tử theo Hiệp định thương mại hàng hóa ASEAN (ATIGA) (e-Form D). Kể từ thời điểm đó, ASW chứng kiến những bước tiến tích cực qua từng năm với phản hổi rất tích cực từ cộng đồng doanh nghiệp. Số lượng e-Form D được trao đổi qua ASW đã tăng mạnh từ khoảng 500.000 vào năm 2019 lên hơn 1 triệu từ năm 2022.

Việc sử dụng e-Form D ước tính tiết kiệm khoảng 6 ngày làm việc nhờ rút ngắn thời gian cấp giấy chứng nhận xuất xứ (Form D) bản giấy và loại bỏ thời gian gửi chứng nhận bản giấy đến cơ quan hải quan của quốc gia nhập khẩu. Theo ước tính, mỗi giao dịch về e-Form D giúp tiết kiệm đến 150 USD bằng cách loại bỏ hoàn toàn chi phí vận chuyển giấy chứng nhận. Do việc trao đổi e-Form D theo thời gian thực, doanh nghiệp cũng tiết kiệm chi phí lưu kho cảng, với thời gian lưu bãi trung bình là 5 ngày. Như vậy, chỉ tính riêng trong năm 2022, ASW giúp tiết kiệm 6 triệu ngày làm việc và 150 triệu USD chi phí hoạt động so với việc sử dụng chứng từ giấy thông thường.

Nhận thấy lợi ích rõ ràng từ ASW, ASEAN đã chuyển đổi 100% chứng nhận xuất xứ ATIGA bản giấy sang Chứng nhận xuất xứ ATIGA điện tử (e-Form D) kể từ ngày 1/1/2024. Cùng với đó, ASEAN quyết định bổ sung thêm các chứng từ điện tử khác, bao gồm Tờ khai Hải quan ASEAN điện tử (ASEAN Customs Declaration Document - ACDD) vào năm 2020 và chứng thư điện tử về an toàn thực phẩm (e-Phyto) vào năm 2022. Trong thời gian tới, ASEAN cũng tích cực thảo luận trao đổi Giấy chứng nhận Sức khỏe Động vật điện tử (e-Animal Health) và an toàn Thực phẩm điện tử (e-Food Safety).

Mặc dù vậy, ASW phải đối mặt với hạn chế kỹ thuật lớn do thiết kế hiện tại có khả năng tương thích thấp với các nền tảng trao đổi chứng từ điện tử khác, nhất là các đối tác ngoài ASEAN. Nói cách khác, ASW rất khó kết nối với các NSW không thuộc ASEAN như Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc do không tương thích về đặc tính kỹ thuật dẫn đến phạm vi trao đổi các tài liệu điện tử bị hạn chế và kém linh hoạt.

Với lý do đó, năm 2024, ASEAN khởi động Sáng kiến ASW 2.0 mở ra một hướng đi mới hướng tới một ASW cởi mở, bao trùm và tương thích hơn dành cho các doanh nghiệp và chính phủ. Khác với phiên bản ASW hiện tại, ASW 2.0 có sự đột phá trên ba (3) khía cạnh như sau.

Thứ nhất, ASW 2.0 sẽ chấp nhận các tiêu chuẩn kỹ thuật theo chuẩn mực quốc tế đối với của nhiều nhóm chứng từ hải quan, vận tải và thương mại như hóa đơn điện tử, giấy phép điện tử, và giấy chứng nhận xuất xứ điện tử, kể cả các chứng từ điện tử trao đổi giữa các doanh nghiệp như vận đơn, hóa đơn kho hàng theo các tiêu chuẩn và thông lệ quốc tế.

Thứ hai, ASW 2.0 cho phép mỗi nước ASEAN được lựa chọn loại công nghệ và cách thức trao đổi chứng từ điện tử một cách linh hoạt và dễ dàng, nâng cao khả năng tương tác với các nền tảng thương mại khác, nhất là các bên đối tác của ASEAN như Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc hay Hoa Kỳ.

Thứ ba, ASW 2.0 dẫn sẽ hướng đến việc triển khai các công nghệ tiên tiến, kể cả công nghệ blockchain, để cho phép mở rộng đối tượng trao đổi chứng từ giữa các chính phủ và các doanh nghiệp.

Sự cởi mở trong mô hình ASW 2.0 là bước căn bản chuẩn bị cho một tương lai không giấy tờ của của ASEAN dựa trên một khung khổ tiêu chuẩn hóa cho các Cơ chế một cửa Quốc Gia (NSW) với khả năng tương tác tốt, và tận dụng sức mạnh của các công nghệ mới nổi, phù hợp với các tiêu chuẩn quốc tế. Hiện tại, loại chứng từ điện tử được trao đổi trên nền tảng ASW chỉ là các chứng từ do các cơ quan chính phủ kiểm soát với mục địch chủ yếu là thông quan hàng hóa. ASW 2.0 sẽ từng bước cho phép các doanh nghiệp được trao đổi chứng từ điện tử một cách an toàn, tiện lợi với chi phí không đáng kể.

Một nền kinh tế số ASEAN được kết nối hoàn chỉnh phải cho phép mọi doanh nghiệp ASEAN được giao dịch giữa các thành viên ASEAN xuyên biên giới một cách thuận lợi và an toàn. Mọi doanh nghiệp ASEAAN phải có khả năng truy xuất, thậm chí xác thực danh tính, thông tin của đối tác ASEAN một cách an toàn và kịp thời trong thời gian thực. Xa hơn nữa, các doanh nghiệp cần dễ dàng tiếp cận và xác thực các chứng từ tài chính, chứng từ vận tải tức thời và an toàn thông qua một hệ thống định danh số thống nhất của ASEAN.

Năm 2023, ASEAN thống nhất triển khai xây dựng Mã số Định danh Doanh Nghiệp Duy Nhất (Unique Business Identification Number - UBIN) nhằm đưa ra giải pháp lâu dài cho vấn đề này. Lộ trình triển khai UBIN là phát triển một hệ thống nhận diện doanh nghiệp tương thích toàn diện, có thể tích hợp với hệ thống đăng ký doanh nghiệp quốc gia, cho phép hỗ trợ xác minh các doanh nghiệp xuyên biên giới, xa hơn nữa là chứng thực điện tử các giao dịch thương mại điện tử trong ASEAN.

Theo đánh giá của BCG, tiềm năng kinh tế của UBIN mang lại cho cộng đồng doanh nghiệp ASEAN với tác động ước tính từ 110 đến 300 tỷ USD. Tác động này đến từ hai tác động căn bản: cấp khu vực và cấp quốc gia.

Ở cấp khu vực, UBIN sẽ thúc đẩy thương mại xuyên biên giới bằng cách đơn giản hóa các thủ tục thương mại và tăng cường sự tin cậy giữa các doanh nghiệp, để thúc đẩy các doanh nghiệp tham gia nhiều hơn vào hoạt động xuất nhập khẩu và thu hút đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) trong khu vực.

Ở cấp quốc gia, UBIN sẽ tạo ra giá trị kinh tế nhờ việc số hóa các quy trình hành chính như đăng ký doanh nghiệp, cấp phép kinh doanh, đầu tư, và nhất là cải thiện khả năng tiếp cận nguồn lực và tài chính cho MSMEs, và đóng góp vào mục tiêu tăng năng suất, giảm chi phí, thời gian giao dịch cũng như tạo việc làm trong các quốc gia thành viên ASEAN.

Các doanh nghiệp siêu nhỏ, nhỏ và vừa (MSMEs) chính là đối tượng hưởng lợi nhiều nhất từ việc khai thác định UBIN. Là xương sống của nền kinh tế khu vực, chiếm từ 97-99% tổng số doanh nghiệp và đóng góp khoảng 45% GDP của ASEAN, các doanh nghiệp MSMEs phải đối mặt với những trở ngại lớn khi tham gia vào nền kinh tế số do sự thiếu tin cậy trong giao dịch và đối tác kinh doanh. UBIN tăng cường sự tin cậy trong các giao dịch xuyên biên giới, nâng cao đáng kể vị thế của các doanh nghiệp MSMES dựa trên sự vận dụng đầy đủ các cơ hội mà nền kinh tế số đang phát triển mạnh mẽ của ASEAN mang lại.

UBIN sẽ tạo điều kiện kết nối doanh nghiệp ASEAN, hỗ trợ kiểm tra và chứng thực các giao dịch điện tử, hỗ trợ việc thành lập các cung ứng thương mại khu vực và quốc tế trong các lĩnh vực khác nhau. UBIN giúp khai thác cơ sở dữ liệu của hàng triệu doanh nghiệp ASEAN để nâng cao tính kết nối. Tuy nhiên, việc thực thi UBIN tùy thuộc vào khả năng của mỗi thành viên ASEAN trong việc xử lý những trở ngại pháp lý cố hữu liên quan đến trao đổi dữ liệu doanh nghiệp, và hạn chế về hạ tầng số. Vì vậy, ASEAN sẽ thông nhất một Khung khổ tổng thể xây dựng UBIN xác định các yếu tố cốt lõi và phương thức triển khai làm định hướng cho từng thành viên ASEAN.

Dựa trên năng lực số và quy định pháp lý khác nhau của từng quốc gia, mỗi thành viên ASEAN sẽ lựa chọn tốc độ, lộ trình triển khai UBIN riêng khi phát triển một hệ thống nhận diện doanh nghiệp số tương thích hoàn toàn. Bằng cách giải quyết những rào cản cố hữu cho thương mại xuyên biên giới và thúc đẩy sự tin tưởng giữa các doanh nghiệp, UBIN đang tạo những cơ hội mới cho các doanh nghiệp thuộc mọi quy mô trên khắp ASEAN—một tương lai nơi các doanh nghiệp có thể phát triển mạnh mẽ trong một cộng đồng ASEAN thực sự kết nối.

Sự phát triển công nghệ số không chỉ đẩy nhanh quá trình chuyển đổi số của các ngành nghề, bên trong nền kinh tế nhưng cũng khiến nhiều nền kinh tế có xu thế chấp nhận các tiêu chuẩn kỹ thuật khác nhau tùy thuộc vào đặc tính hạ tầng số, năng lực triển khai công nghệ, mục tiêu và chính sách phát triển kinh tế số của từng nước.

Do khác biệt về trình độ phát triển giữa các thành viên ASEAN trong khu vực, sự phân tán về các tiêu chuẩn kỹ thuật dẫn đến các nền tảng số, giải pháp số, và mô hình kinh doanh áp dụng công nghệ số rất khó nhân rộng do chi phí kết nối trở nên đặc biệt lớn ngay trong quốc gia chứ chưa nói đến việc mở rộng xuyên biên giới. Vấn đề này càng trở nên cấp thiết hơn khi ASEAN cam kết xây dựng nền kinh tế số khu vực thống nhất, thông qua việc đàm phán Hiệp định khung ASEAN về Kinh tế Số (DEFA).

Năm 2024, Sáng kiến về Lộ trình Tiêu chuẩn hóa Thương mại Số ASEAN được xem là trọng tâm hợp tác kinh tế của ASEAN nhằm nâng cao năng lực tương tác giữa các nền tảng số hoặc các giải pháp số xuyên biên giới giữa các thành viên ASEAN. Lần đầu tiên, các nước ASEAN cùng chấp nhận thực hiện hài hòa hòa dựa trên các tiêu chuẩn số được dẫn chiếu trong trong khuôn khổ Tổ chức Tiêu chuẩn Hóa Quốc tế (ISO), Tổ chức Hải quan Thế giới (WCO), Liên minh Viễn thông quốc tế (ITU), hay Ủy ban Kỹ thuật Điện quốc tế (IEC)..etc.

Điểm đáng chủ ý là Lộ trình nhằm hài hòa các tiêu chuẩn một cách dàn trải mà chỉ tập trung vào bốn cấu phần căn bản nhất, bao gồm (1) Tiêu chuẩn số liên quan đến giao nhận và logistics, gồm hệ thống các tiêu chuẩn trong giao nhận hàng hóa, các tiêu chuẩn về bảo đảm giao dịch trên môi trường số, và thủ tục thông quan hàng hóa liên quan; (2) Tiêu chuẩn về các giao dịch số như thương mại điện tử, hợp đồng điện tử, hóa đơn điện tử và thanh toán điện tử; (3) Tiêu chuẩn về bảo đảm an toàn trong giao dịch số, như định danh điện tử, xác thực chữ ký điện tử, an ninh và an toàn mạng, bảo mật thông tin cá nhân; và trao đổi dữ liệu và giấy tờ điện tử; và (4) Tiêu chuẩn về công nghệ mới nổi như trí tuệ nhân tạo, công nghệ chuỗi khối (blockchains) hay điện toán đám mây.

Đây là cách tiếp cận rất thực tế của ASEAN với trọng tâm là cải thiện năng lực tương tác hệ thống giữa các nền tảng và giải pháp số trong khu vực nhằm hiện thực hóa tầm nhìn của ASEAN về một nền kinh tế số mang tầm khu vực.

Việc hài hòa tiêu chuẩn thương mại số dự kiến mang lại lợi ích lớn cho ASEAN nhờ việc mở rộng quy mô thị trường khu vực và toàn cầu, nâng cao năng suất doanh nghiệp và giảm chi phí kinh doanh trong khu vực.

Phân tích do Access Partnership cho giai đoạn năm 2018 đến 2021 cho thấy, nếu ASEAN đã thực hiện đầy đủ Lộ trình hài hóa Tiêu chuẩn Thương mại Số ASEAN, thì sẽ tạo thêm 10 triệu việc làm tại các quốc gia ASEAN, nâng cao mức xuất khẩu của khu vực lên 9,9% và thúc đẩy GDP thêm gần 158 tỷ USD (tương đương 4,5% GDP của khu vực ASEAN vào năm 2022).

Theo dự kiến, Lộ trình sẽ được thực hiện nhiều giai đoạn sau năm 2025 nhưng tốc độ triển khai sẽ hoàn toàn do mỗi quốc gia ASEAN tự lựa chọn phù hợp với năng lực hạ tầng, con người và thực tiễn pháp lý. Lộ trình cũng thống nhất nhiều khung khổ áp dụng chung các nhóm tiêu chuẩn và sẽ từng bước có tính ràng buộc chung theo các cam kết theo Hiệp định DEFA nhằm bảo đàm việc thực thi hài hóa hóa, trật tự và có hiệu quả.

Việc xây dựng nền kinh tế số không chỉ là sự lựa chọn mà là đã trở thành xu thế và yêu cầu bắt buộc đối với từng nước và khu vực ASEAN để nâng cao đời sống, tăng trưởng và tính cạnh trạnh của mỗi quốc gia. Theo báo cáo hàng năm E-conomy 2024 của Google, Teamasek và Bain&Co thực hiện, giá trị giao dịch kinh tế số ASEAN đạt mức 15-17% trong 3 năm gần đây, cao gấp 3 lần so với mức tăng GDP cho thấy kinh tế số thực sự đóng vai trò dẫn dắt tăng trưởng kinh tế của khu vực.

Với 73-83% dân số của khu vực đã tiếp cận dịch vụ số, 55-65% người dân ASEAN tham gia tích cực vào hoạt động kinh tế số, đặc biệt là thương mại điện tử, truyền thông, giao thông, du lịch, giao đồ ăn và dịch vụ tài chính. Đáng lưu ý là chỉ trong vòng 3 năm, thanh toán điện tử đã chiếm tỷ trọng 56% năm 2023, và vượt xa mức 48% năm 2021 đủ cho thấy thói quen sử dụng tiền mặt đã không còn và tiềm năng của kinh tế số ASEAN là rất to lớn.

Cũng theo Báo cáo này, nền kinh tế số của Việt Nam đang có sự chuyển biến tích cực với mức tăng trưởng cao với 16%, trong đó các hoạt động căn bản như thương mại điện tử tăng 18%, truyển thông tăng 14%, du lịch 16%, thanh toán điện tử tăng 18%. Việt Nam đang vươn lên mạnh mẽ để trở thành một nền kinh tế số sống động, hướng đến mục tiêu trở thành trung tâm về nghiên cứu trí tuệ nhân tạo, kho dữ liệu lớn và nguồn nhân lực kỹ thuật cao của khu vực. Vì vậy, việc nước ta chủ động tham gia xây dựng nền kinh tế số ASEAN không những là cần thiết, vừa tầm mà hơn thế nữa giúp nước ta duy trì sự chủ động, từng bước chiếm lĩnh vị trí dẫn đầu trong nền kinh tế số của ASEAN.

Muốn vậy, ngoài việc tích cực đàm phán và thiết lập khu khổ pháp lý chung DEFA thì việc tập trung hiện thực hóa mô hình trao đổi chứng từ điện tử ASW 2.0, triển khai Lộ trình xây dựng mã định danh điện tử thống nhất ASEAN (UBIN ASEAN) và Lộ trình hài hòa tiêu chuẩn thương mại số ASEAN là nền tảng quan trọng để mọi doanh nghiệp Việt Nam duy trì được sức đổi mới, sáng tạo và kết nối với thế giới.

Chỉ có đi nhanh và đi sớm sẽ giúp Việt Nam tận dụng và chủ động tạo ra sức mạnh cạnh tranh trong kỷ nguyên mới.