Gốc ở đây là câu chuyện bản địa, văn hóa và con người bản địa. Càng hiểu về giá trị bản địa, người tiêu dùng sẽ càng trung thành và hứng thú. Càng truyền thống, startup sẽ càng sáng tạo và thu hút hơn trong thế giới mới.

Đây là chia sẻ của bà Nguyễn Phi Vân, Chủ tịch Hiệp hội Đầu tư thiên thần Đông Nam Á, với Mekong ASEAN về vai trò của văn hóa trong hoạt động khởi nghiệp tại Việt Nam.

Mekong ASEAN: Bà có đánh giá gì về bức tranh khởi nghiệp tại Việt Nam trong năm 2024. Đã có sự thay đổi nào so với năm 2023?

Bà Nguyễn Phi Vân: Năm 2024 lại là một năm khó khăn nữa về nguồn vốn cho các doanh nghiệp khởi nghiệp do tình hình khó khăn chung của kinh tế toàn cầu. Tỷ lệ các thương vụ, giao dịch hoàn thành và tổng giá trị vốn theo các báo cáo về hệ sinh thái startup đều giảm so với năm 2023. Tuy nhiên đứng từ góc độ của nhà đầu tư thiên thần, tôi nhận thấy có nhiều sự chuyển đổi tích cực.

Trước hết, nhà đầu tư nội địa tăng mạnh, dù là đầu tư sớm hay quỹ đầu tư mạo hiểm, luôn đứng trong top 5 trong hai năm qua. Điều này cho thấy cấu trúc thị trường vốn cho khởi nghiệp có thay đổi lớn và doanh nghiệp khởi nghiệp nhận được sự quan tâm và đầu tư nhiều hơn từ chính các nhà đầu tư Việt Nam. Khi kinh tế thế giới khó khăn, quả thật, chính thị trường nội địa lại là thị trường quan trọng nhất.

Chuyển động thứ hai là sự quan tâm nhiều và mạnh mẽ hơn của nhà đầu tư vào các doanh nghiệp khởi nghiệp về thực phẩm, chế biến, bán lẻ là những ngành trong chuỗi giá trị nông nghiệp thuộc thế mạnh của Việt Nam.

Dù khởi nghiệp Việt Nam trong vài năm qua nghiêng về blockchain (công nghệ chuỗi khối) và fintech (tài chính công nghệ). Tuy nhiên, không ai có thể phủ nhận vai trò cực kỳ quan trọng của nông nghiệp đối với kinh tế Việt Nam. Vì vậy, việc chuyển hướng của doanh nghiệp và Chính phủ về khởi nghiệp nông nghiệp và khởi nghiệp nông nghiệp xanh sẽ trở thành cột mốc quan trọng đối với kinh tế quốc gia.

Cuối cùng, do nhà đầu tư trong khủng hoảng kinh tế khá thận trọng và chuyển hướng đầu tư vào các doanh nghiệp có khả năng tạo ra dòng tiền bền vững thay vì đốt tiền như trước đây nên xu hướng đầu tư vào các doanh nghiệp nhỏ và vừa (SME) tái khởi nghiệp bằng chuyển đổi số đang và sẽ trở thành làn sóng mới cho hệ sinh thái khởi nghiệp Việt Nam. Cũng vì vậy, độ tuổi của các bạn startup thế hệ mới cũng cao hơn so với thời kỳ đầu của khởi nghiệp Việt Nam khi phần lớn là các bạn trẻ mới ra trường.

Mekong ASEAN: Văn hóa Việt Nam đề cao gia đình và sự ổn định, đặt trọng tâm vào các giá trị lâu dài, an toàn và vững chắc. Do đó, khởi nghiệp được xem là một quyết định mạo hiểm, chứa đựng nhiều yếu tố không chắc chắn và có thể thất bại. Như vậy, yếu tố này có tác động như thế nào đến văn hóa khởi nghiệp tại Việt Nam, thưa bà?

Bà Nguyễn Phi Vân: Không có sự ổn định trong thế giới bất định. Chỉ có khái niệm mới về ổn định là phát triển bền vững. Tôi nghĩ sự giao thoa thế hệ từ 7x về trước có thể gặp khó khăn, mâu thuẫn giữa cách nghĩ truyền thống và văn hoá mới này. Tuy nhiên, từ thế hệ 8x trở đi, đặc biệt là những bậc làm cha mẹ, đã chứng kiến những thay đổi sâu rộng trong công nghệ, kinh tế và chính trị - xã hội. Vì vậy, khoảng cách văn hoá giữa các thế hệ sẽ dần thu hẹp, tạo điều kiện cho thế hệ trẻ dễ dàng tiếp cận với khởi nghiệp hơn.

Ví dụ, con gái của tôi đã khởi nghiệp từ năm 17 tuổi và được hỗ trợ 100% từ gia đình. Từ thế hệ Gen Z (những người sinh từ năm 1997 đến năm 2012) trở đi, chúng ta cũng đã thấy xã hội chấp nhận những nghề nghiệp trước đây không có trong danh sách truyền thống như Youtuber, TikToker, bán hàng online, game thủ... Đó là sự trình diễn rõ ràng nhất về sự chuyển động của thế giới và các bậc phụ huynh qua từng thế hệ cũng sẽ thay đổi tư duy và văn hoá ứng xử theo những chuyển động này.

Mekong ASEAN: Theo bà, văn hóa có vai trò như thế nào trong môi trường khởi nghiệp tại Việt Nam? Những yếu tố văn hóa nào đang ảnh hưởng rõ nét nhất đến các startup?

Bà Nguyễn Phi Vân: Nếu nhắc đến văn hoá thì tôi nhìn thấy cả lợi thế và khó khăn cho khởi nghiệp tại Việt nam. Con người Việt Nam được đánh giá rất có tinh thần làm chủ, linh hoạt, dễ thích nghi và có tinh thần vượt khó đặc biệt tốt. Đây chính là những yếu tố giúp hình thành, thúc đẩy và giữ cho tinh thần khởi nghiệp phát triển nhanh, mạnh và bền vững. Dù có hay không các hoạt động xúc tiến khởi nghiệp từ các cơ quan chính phủ, người dân và đặc biệt là giới trẻ Việt Nam sẽ luôn có và phát huy tinh thần khởi nghiệp này.

Ngược lại, Việt Nam và văn hoá phương Đông vẫn còn quá đề cao sự thành công, hay có sự so đo, khoe khoang về thành công của con cái và gia đình với cộng đồng và xã hội để giữ thể diện. Do đó, việc khởi nghiệp mang lại nhiều rủi ro về thất bại là rào cản rất lớn khiến các bạn trẻ khó nhận được sự ủng hộ từ phía gia đình.

Trong khi đó, tỷ lệ thành công trong khởi nghiệp chỉ ở mức 1-2%. Tỷ lệ sống còn khoảng 10%. Tuy nhiên, tinh thần khởi nghiệp là thất bại nhanh, học được bài học và khởi nghiệp lại, tương tự như quy trình tư duy thiết kế: đó là tạo ra ý tưởng - phát triển ý tưởng - thử nghiệm rồi bắt đầu ý tưởng khác hoặc nâng cấp ý tưởng cũ. Đối với giới startup, đây là chuyện bình thường. Nhưng đối với văn hoá coi trọng thể hiện, đây gọi là thất bại. Do đó, đây vẫn là rào cản lớn cho các bạn trẻ startup tại Việt Nam.

Mekong ASEAN: Dưới góc nhìn của bà, các startup ở Việt Nam có sự khác biệt về văn hóa làm việc, phong cách lãnh đạo hay tinh thần đổi mới so với các nước khác trong khu vực không? Nếu có, đâu là những điểm đặc trưng nhất?

Bà Nguyễn Phi Vân: Về tinh thần, tôi nhận thấy không có sự cách biệt. Dù ở đâu thì sự nhiệt huyết, nhanh nhạy và quyết liệt của các bạn khởi nghiệp cũng như nhau.

Đối với tôi, sự khác biệt ở đây là về kỹ năng. Các đội ngũ sáng lập tại Việt Nam thường mạnh về sản phẩm, yếu hơn về khả năng bán hàng, marketing (tiếp thị), phát triển kinh doanh và đặc biệt yếu về tài chính. Ngoại ngữ cũng là một rào cản lớn khi trình bày cho các quỹ hay nhà đầu tư nước ngoài. Vì vậy, cơ hội tiếp cận với nguồn đầu tư đa dạng cũng thấp hơn.

Mekong ASEAN: Với các startup Việt Nam muốn vươn ra quốc tế, bà nghĩ họ cần chuẩn bị gì về mặt văn hóa để hòa nhập và cạnh tranh trên thị trường quốc tế?

Bà Nguyễn Phi Vân: Việc đầu tiên khi muốn vươn ra thế giới là startup phải có năng lực quốc tế. Tôi tạm chia năng lực quốc tế ra thành ba nền tảng chính bao gồm tư duy toàn cầu, phẩm chất toàn cầu và khả năng toàn cầu.

Người có tư duy toàn cầu từ ngày số 0 đã đặt nền móng cho doanh nghiệp của mình hướng đến thị trường thế giới. Cách làm thương hiệu, cách xây dựng mô hình kinh doanh, mô hình doanh thu, mô hình quản trị đã có đưa vào các nền móng để có thể thuận lợi khi phát triển.

Một ví dụ đơn giản, điều mà doanh nghiệp Việt vẫn còn loay hoay từ trước đến nay chính là tên thương hiệu. Nhiều doanh nghiệp khi nghĩ đến thị trường quốc tế mới bắt đầu loay hoay thay đổi hoặc chỉnh sửa thương hiệu. Việc này thật ra đã cần phải được thực hiện ngay từ khi thành lập. Một doanh nghiệp có tư duy toàn cầu ngay từ ngày số 0 sẽ thuận lợi hơn và dễ dàng hơn rất nhiều khi tiếp cận thị trường quốc tế.

Nền tảng thứ hai là trái tim hay tôi gọi là phẩm chất toàn cầu. Khi làm việc và hợp tác với người từ nhiều quốc gia khác nhau, nhiều nền văn hoá khác nhau, nhiều tôn giáo khác nhau, nhiều cách làm việc và tiếp cận vấn đề khác nhau rất cần phải có góc nhìn đa chiều, sự bao dung và tinh thần chấp nhận mọi sự khác biệt. Khác biệt chính là nền tảng khiến cho sáng tạo phát triển. Nếu ngay cả những điều cơ bản nhất về sự khác biệt giữa con người với con người mà chúng ta còn không chấp nhận được thì rất khó để bước ra thế giới.

Cuối cùng là nền tảng khả năng bao gồm kiến thức và kỹ năng toàn cầu như kỹ năng phản biện, kỹ năng tổ chức, giao tiếp, đàm phán, lãnh đạo, trí thông minh cảm xúc...Những kỹ năng này giúp startup làm việc một cách chuyên nghiệp và linh hoạt trong môi trường đa quốc gia. Tuy nhiên, tại Việt Nam, nền tảng này vẫn còn thiếu do chưa được tích hợp sâu vào các chương trình giảng dạy trong hệ thống giáo dục.

Mekong ASEAN: Bà có lời khuyên nào cho các bạn trẻ muốn khởi nghiệp tại Việt Nam, đặc biệt là trong việc cân bằng giữa những giá trị văn hóa truyền thống và yêu cầu đổi mới sáng tạo không ngừng của startup?

Bà Nguyễn Phi Vân: Như đã chia sẻ ở trên, góc nhìn của tôi là không có sự mâu thuẫn giữa truyền thống và phát triển. Giờ đây, càng quốc tế người ta phải càng bản địa. Nếu nói trong ngành thực phẩm chẳng hạn thì người tiêu dùng thế giới đã chán với những sản phẩm không có gốc. Không có gốc ở đây là hàng hoá sản xuất hàng loạt, không có câu chuyện bản địa, không có văn hoá và con người bản địa. Càng hiểu về giá trị bản địa, người tiêu dùng càng trung thành và hứng thú. Càng truyền thống sẽ càng sáng tạo và thu hút hơn trong thế giới mới.

Trong khởi nghiệp, “bình mới” - những sáng tạo, ý tưởng mới cần được chứa đựng trong “rượu cũ” - những giá trị truyền thống, bản địa. Điều quan trọng là startup phải biết cách đưa văn hoá truyền thống một cách phù hợp và linh hoạt, để vừa giữ được bản sắc, vừa đáp ứng được nhu cầu của người tiêu dùng hiện đại. Khi đó, mô hình và sản phẩm khởi nghiệp sẽ dễ dàng được tương lai chấp nhận.

Hai là, xu hướng mới của thế giới là phát triển bền vững. Phát triển bền vững nhìn từ góc độ kết nối chính là việc quay trở lại với tinh thần canh tác truyền thống, tinh thần tiêu dùng và bảo vệ môi trường, cộng đồng của tổ tiên, khi con người chưa quá lạm dụng máy móc, hoá chất, và chất liệu nhân tạo. Phát triển bền vững thật ra chỉ là sự tiếp nối một cách hợp thời hơn của truyền thống vốn có của con người. Vì vậy, người càng hiểu về quá khứ chắc chắn sẽ càng sáng tạo và phát triển trong tương lai.

Mekong ASEAN: Cám ơn những chia sẻ của bà!