Phân tích sâu hơn về vấn đề này, ông Trần Thanh Hải, Phó Cục trưởng Cục Xuất nhập khẩu (Bộ Công Thương) cho biết, trong thương mại quốc tế, hàng hóa luân chuyển giữa các nước thường vấp phải 2 hàng rào "khó chịu" nhất. Đó là hàng rào thuế quan (thuế xuất khẩu, thuế nhập khẩu) và hàng rào phi thuế quan như giấy phép, hạn ngạch, kiểm tra chuyên ngành, tiêu chuẩn kỹ thuật, xuất xứ hàng hóa...
Thương mại tự do là hoạt động thương mại mà ở đó các loại hàng rào kể trên được xóa bỏ, hoặc giảm tối đa. Hàng hóa có thể được luân chuyển giữa các nước được thuận lợi nhất, giống như luân chuyển ở ngay trong một nước.
Tuy nhiên, ông Hải cũng lưu ý về phân biệt giữa khu thương mại tự do (Free Trade Zone - FTZ) với khu vực thương mại tự do (Free Trade Area - FTA).
Về mặt địa lý, FTA rộng hơn nhiều, và dùng để chỉ một nhóm quốc gia, vùng lãnh thổ (gọi chung là các nước) cùng nhau thỏa thuận cắt giảm thuế quan và các hàng rào thương mại cho hàng hóa lưu thông giữa các nước, tức là tiến đến "thương mại tự do". Văn bản thỏa thuận để thiết lập nên khu vực như vậy gọi là hiệp định thương mại tự do.
Chỉ ra ASEAN là một hình mẫu điển hình, ông Hải cho biết, trong những năm qua Việt Nam cũng đã đàm phán để thành lập các khu vực thương mại tự do với nhiều đối tác khác như Nhật Bản, Hàn Quốc, Chile, EAEU, EU, Anh.
Ngược lại, FTZ chỉ thuộc phạm vi một quốc gia cụ thể. Các FTZ có thể rộng vài trăm hecta cho đến vài trăm, vài nghìn km2. Việc thành lập FTZ không phụ thuộc vào các quốc gia khác, mà chỉ là ý chí và hành động của chính quyền các quốc gia đó.
 |
Thương mại sẽ tự do đến mức nào khi có FTZ
Phân tích thêm về “hình hài” một khu thương mại tự do, Phó Cục trưởng Cục Xuất nhập khẩu phân tích, FTZ là khu vực địa lý nằm trên một quốc gia hay vùng lãnh thổ, nhưng không áp dụng thuế xuất nhập khẩu và các biện pháp quản lý thương mại.
Do đó, hàng hóa của nước ngoài có thể đem đến, xử lý, chế biến, chia tách, đóng gói, gia công mà không chịu thuế xuất nhập khẩu. Sau đó, hàng hóa này có thể nhập khẩu vào nước sở tại, hoặc cũng có thể xuất khẩu đi các nước khác mà không cần đưa vào nước sở tại.
Các khu thương mại tự do thường được thiết lập ở gần các cảng biển chính, sân bay quốc tế và cửa khẩu đường bộ - những vùng có nhiều lợi thế về thương mại. Nếu một khu thương mại tự do gắn liền với một cảng thì cảng đó còn được gọi là cảng tự do (free port). EU có 82 khu thương mại tự do hoặc cảng tự do.
Mặc dù, khu thương mại tự do có thể đặt ở bất kỳ đâu, nhưng FTZ chỉ có thể phát huy giá trị của mình khi có hàng hóa lưu chuyển, càng nhiều càng tốt. Với một quốc gia, nơi hàng hóa ra vào nhiều nhất chính là cảng biển.
 |
Khẳng định cảng và FTZ là sự cộng sinh, cộng hưởng lẫn nhau, ông Trần Thanh Hải cho rằng, những ngành hàng, doanh nghiệp có khối lượng xuất nhập khẩu thường xuyên, quy mô lớn, tốc độ luân chuyển nhanh là đối tượng hưởng lợi lớn nhất từ FTZ.
Do vậy, nước sở tại khi thành lập FTZ sẽ có những lợi ích lớn, giúp hình thành một hệ sinh thái thương mại và logistics hoàn chỉnh, nâng cao sức cạnh tranh. Cùng với đó là thu hút các nhà đầu tư trong và ngoài ngoài và hỗ trợ cho các cảng biển.
Ngoài ra, doanh nghiệp khi đầu tư vào các FTZ sẽ không phải đóng thuế xuất nhập khẩu, làm bàn đạp để tiếp cận thị trường. Các doanh nghiệp cũng sẽ được hưởng thuận lợi về vận chuyển, dịch vụ logistics và tăng cường kết nối với các doanh nghiệp khác trong và xung quanh FTZ.
“FTZ không phải là điều gì quá mới mẻ trong pháp lý và thực tiễn với nhiều lợi ích to lớn. Cơ chế này đã xuất hiện và tồn tại ở nhiều nước, dưới những hình thức và tên gọi khác nhau, đóng góp đáng kể vào việc thúc đẩy phát triển thương mại và logistics. Đây cũng chính là một động lực tăng trưởng cho các địa phương có cảng”, ông Hải nhấn mạnh.
FTZ đã trở thành xu hướng của nhiều quốc gia
Nhìn xa hơn bức tranh khu thương mại tự do trên thế giới, Phó Cục trưởng Cục Xuất nhập khẩu Trần Thanh Hải cho rằng, FTZ không hề xa lạ đối với các nước và chỉ ra các dẫn chứng FTZ thành công.
Cụ thể, khu thương mại tự do Colon ở Panama là một ví dụ điển hình. Trong khu này có hơn 1.000 doanh nghiệp hoạt động, bao gồm từ các nhà máy, kho bãi cho đến ngân hàng, công ty tư vấn, cửa hàng bán lẻ, dịch vụ sửa chữa.
Nhiều nước ở ngay quanh Việt Nam cũng đã có các FTZ, như Batam, Bintang của Indonesia; Clark, Subic của Philippines; Port Klang, Tanjung Pelepas ở Malaysia.
Singapore đã ban hành luật về khu thương mại tự do ngay từ năm 1966, một năm sau khi tách ra độc lập từ Malaysia. Sau đó, đến năm 1969 có FTZ đầu tiên. Hiện nay, Singapore có 9 FTZ, trải dài từ sân bay Changi đến các bến cảng ở bờ biển phía nam nước này.
 |
Khu thương mại tự do Hải Nam, Trung Quốc. |
Trung Quốc hiện có 21 FTZ đặt ở Liêu Ninh, Thiểm Tây, Hà Nam, Hồ Bắc, Trùng Khánh, Tứ Xuyên, Triết Giang, Hồ Nam, Vân Nam, Quảng Tây, Hắc Long Giang, Bắc Kinh, Hà Bắc, Thiên Tân, Sơn Đông, Giang Tô, Thượng Hải, An Huy, Phúc Kiến, Quảng Đông và Hải Nam.
Jebel Ali là một mô hình FTZ thành công của Các Tiểu vương quốc Arập thống nhất (UAE), rộng 57 km2 với 8.600 doanh nghiệp từ 140 nước đến đặt trụ sở hoạt động tại đây.
Trong số này có hơn 100 doanh nghiệp thuộc danh sách Fortune 500. Trong số 350 công ty logistics hoạt động ở Jebel Ali, có đến 14 công ty thuộc nhóm 20 doanh nghiệp logistics hàng đầu thế giới. Giá trị hàng hóa luân chuyển qua FTZ này năm 2020 đạt tới 104 tỷ USD.
Để có một khu thương mại tự do chứ không phải “tự lo”
Quay lại câu chuyện thành lập FTZ ở Việt Nam bắt đầu từ đâu, ông Hải đưa ra một vài ví dụ, khu vực Đình Vũ - Cát Hải (Hải Phòng) là một trong những điểm phù hợp.
Địa hình tự nhiên khu vực này tạo ra một bán đảo khá độc lập với phần còn lại của thành phố. Đây cũng là khu vực đang tập trung rất nhiều bến cảng, là yếu tố thuận lợi hàng đầu cho một khu thương mại tự do.
Hơn thế nữa, khu vực này hiện nay chủ yếu chỉ có các trung tâm logistics, một số nhà máy, cơ sở chế biến, không có nhà dân nên việc quy hoạch thành khu thương mại tự do có thể sẽ có nhiều thuận lợi.
“Chỉ cần đặt trạm kiểm soát hải quan ở bùng binh ngã ba Đình Vũ và đầu cầu Tân Vũ là toàn bộ bán đảo Đình Vũ và Cát Hải sẽ như một kho ngoại quan khổng lồ. Hàng hóa đưa xuống các kho, bãi ở đây chưa phải đóng thuế, có thể tiếp tục chế biến, lắp ráp, chia tách để đưa tiếp đi nước khác hoặc sau đó mới đưa vào nội địa Việt Nam”, ông Hải nêu ý kiến.
 |
Khu kinh tế Đình Vũ - Cát Hải (Hải Phòng) |
Cùng với Hải Phòng, Bà Rịa - Vũng Tàu cũng là địa phương có thể triển khai thành lập được một khu thương mại tự do dọc theo các bến cảng từ Thị Vải xuống Cái Mép.
Nghị quyết số 45-NQ/TW ngày 24/01/2019 của Bộ Chính trị về xây dựng và phát triển thành phố Hải Phòng đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 có nêu: Tập trung nghiên cứu, đánh giá, phân tích các cơ chế, chính sách, kinh nghiệm, cách làm hay ở trong nước và quốc tế, đặc biệt là các cơ chế, chính sách đang được áp dụng tại các khu thương mại tự do thành công trên thế giới, để có thể vận dụng phù hợp với điều kiện của thành phố Hải Phòng.
“Đây là một đột phá rất lớn về tư duy, khi đưa khu thương mại tự do vào một văn kiện của cơ quan lãnh đạo cao nhất của Đảng. Tuy nhiên, kể từ sau khi có Nghị quyết số 45-NQ/TW, các cơ quan của Hải Phòng và Trung ương đã có nhiều nỗ lực, nhưng đến nay vẫn chưa thể hình thành khu thương mại tự do ở thành phố này”, ông Trần Thanh Hải nêu vấn đề.
Về câu chuyện hiện thực hóa một khu thương mại tự do tại Việt Nam, Phó Cục trưởng Cục Xuất nhập khẩu cho rằng, điều cần nhất là cơ chế.
“Hỗ trợ lớn nhất của Nhà nước chính là cơ chế. Hãy cho chúng tôi một khu thương mại tự do đúng nghĩa, chứ đừng để chúng tôi phải làm khu thương mại ‘tự lo’ thì khó mà bứt lên được”, ông Trần Thanh Hải nhắc lại chia sẻ của một doanh nghiệp Hải Phòng về mong muốn hỗ trợ trong xây dựng khu thương mại tự do.
HỎI ĐÁP VỀ FTZ
* FTZ có giống kho ngoại quan?
Ông Trần Thanh Hải: Giống nhau ở chỗ hàng hóa ra vào đều chịu sự kiểm soát của lực lượng hải quan. Đối với FTZ thường là một khu vực khá rộng lớn, trong đó bao gồm nhiều doanh nghiệp hoạt động với các chức năng khác nhau. Trong khi đó, kho ngoại quan có diện tích hạn chế hơn và chỉ do một doanh nghiệp sở hữu, các hoạt động được tiến hành thường cũng chỉ khá đơn giản.
* FTZ có phải là đặc khu kinh tế không?
Ông Trần Thanh Hải: Khu thương mại tự do tạo ra một ưu đãi là không phải tiến hành các thủ tục hải quan, xuất nhập khẩu, qua đó tạo thuận lợi cho thương mại.
Tuy nhiên, chỉ một ưu đãi đó thì chưa đủ để gọi là một đặc khu kinh tế. Khái niệm đặc khu kinh tế có thể bao hàm nhiều ưu đãi hơn, ví dụ như chế độ thành lập doanh nghiệp, chế độ thuế, cơ chế sử dụng đất và tài nguyên, ưu đãi vay vốn, ưu đãi về di trú.
Về mặt hành chính, đặc khu kinh tế có thể liên tưởng đến việc thành lập một đơn vị hành chính riêng, tách biệt với đơn vị hành chính hiện có (chúng ta từng có Đặc khu Vũng Tàu - Côn Đảo là đơn vị hành chính tương đương cấp tỉnh, tồn tại từ năm 1979 đến năm 1991).
Trong khi khu thương mại tự do thuần túy là vấn đề kinh tế, không liên quan gì đến hành chính. Một khu thương mại tự do có thể nằm trên địa bàn một vài phường xã, một vài quận huyện, nhưng mọi hoạt động trong khu vẫn phải chịu sự quản lý của chính quyền các phường xã, các quận huyện đó, giống như với một khu công nghiệp.
