Mekong ASEAN: Anh sáng lập và vận hành chương trình STEAM for Vietnam, mục đích là đào tạo tư duy số và hiểu biết công nghệ, từ rất sớm, cho trẻ nhỏ, thế hệ lao động chủ chốt trong tương lai.Theo anh,giai đoạn phát triển dựa trên công nghệ hiện nay đã và đang thay đổi phương thức học tập của chúng ta như thế nào?

Trần Việt Hùng: Tôi cho rằng trong thời đại công nghệ ngày nay, phong cách học tập, hay nói rộng hơn là văn hóa học, cách chúng ta thu nạp tri thức, cách chúng ta tư duy, cách chúng ta định hình kỹ năng trong công việc, cũng như vận dụng công nghệ trong cuộc sống hàng ngày, đã thay đổi rất nhiều so với trước đây.

‘Văn hóa học’ ngày nay không còn có những điểm dừng mà là một quá trình liên tục. Trước đây, sau khi tốt nghiệp Đại học, nhiều người cho rằng học đã xong, bắt đầu đi làm, và họ không cần phải học thêm gì nữa ngoài việc bổ sung kinh nghiệm làm việc cho đến khi nghỉ hưu. Tuy nhiên, trong thời đại hiện nay, điều này không còn đúng nữa. Việc học không chỉ giới hạn trong những khóa học chính quy hay dài hạn, mà đã trở thành một hành vi thường xuyên, hàng ngày.

Mỗi người sẽ cần phải liên tục học hỏi và cập nhật kiến thức và các kỹ năng mới để không bị lạc hậu. Việc học này không nhất thiết phải tốn nhiều thời gian như những khóa đào tạo chuyên sâu. Thay vào đó, chỉ cần dành vài phút mỗi ngày để đọc và tìm hiểu một công cụ mới, một xu hướng mới, hoặc một kỹ năng công nghệ mới.

Nếu không duy trì việc học này, chúng ta sẽ rất dễ bị bỏ lại phía sau trong một thế giới thay đổi nhanh chóng. Điều nguy hiểm là, không phải lúc nào chúng ta cũng tự nhận thấy là mình đã và đang tụt hậu.

Mekong ASEAN: Có rất nhiều tranh luận xung quanh vai trò của trí tuệ nhân tạo - AI đối với mọi lĩnh vực của cuộc sống, trong đó có việc ứng dụng nó trong học tập và làm việc. Nhìn nhận của anh, AI đang tạo ra những thay đổi gì rõ rệt nhất đối với phương thức học của con người?

Trần Việt Hùng: Theo tôi, sự thay đổi rõ rệt nhất nằm ở tư duy - mindset của người học. Trước đây, việc học tập gắn liền với các kỳ thi, trường chuyên lớp chọn, và nặng về ghi nhớ thông tin. Mọi người thường tự thực hiện mọi công việc như tìm kiếm, viết lách, hoặc xử lý dữ liệu. Tuy nhiên, từ khi AI tạo sinh, đặc biệt là các công cụ như ChatGPT, trở nên phổ biến, mọi người buộc phải đặt câu hỏi: “Bây giờ chúng ta nên học như thế nào?” Theo tôi, tư duy cần chuyển sang câu hỏi: “AI có thể giúp gì để việc học này, để công việc này đạt được hiệu quả tốt hơn?”.

Đừng sợ AI. Mặc dù AI không có tư duy logic giống con người và không thể tự tạo ra những giải pháp sáng tạo như con người, nhưng khả năng "học vẹt" của nó sẽ mang lại tác động mạnh mẽ trong nhiều lĩnh vực. AI có thể học từ dữ liệu, nhận dạng mẫu và tái tạo những thông tin đó để phục vụ các nhiệm vụ cụ thể của con người giống như một người trợ lý mẫn cán, điều này giúp tăng cường hiệu quả công việc. Chỉ với một vài câu lệnh đơn giản, AI có thể xử lý và phân tích khối lượng thông tin khổng lồ chỉ trong tích tắc để tự động hoàn thành một số công việc giúp tiết kiệm thời gian, công sức, và tiền bạc …

So với các làn sóng công nghệ trước như smartphone, bây giờ AI, đặc biệt là Generative AI (GenAI), dễ tiếp cận và sử dụng hơn rất nhiều. Người dùng không cần có kiến thức sâu về lập trình hay công nghệ để có thể tương tác với AI mà chỉ cần mở các ứng dụng như ChatGPT, nhập câu hỏi hoặc lệnh bằng ngôn ngữ tự nhiên hàng ngày như cách mà con người giao tiếp với nhau, và nhận được phản hồi ngay lập tức. Một điều đặc biệt cần chú ý là GenAI có khả năng tự động hoàn thành rất nhiều công việc được con người giao cho chứ không chỉ đơn thuần là đối đáp bằng ngôn ngữ tự nhiên.

Thứ hai, AI không phân biệt độ tuổi hay trình độ kỹ thuật. Dù là người trẻ hay người lớn tuổi, ai cũng có thể sử dụng AI mà không gặp nhiều khó khăn. Chúng ta có một công cụ “khủng” trong túi quần nhưng lại không biết cách tận dụng nó – đó chính là chiếc điện thoại thông minh và những ứng dụng AI trong đó. Nó chính là cánh cửa thần kỳ mở ra kết nối chúng ta với kho tàng tri thức của cả nhân loại để có thể tự động giúp chúng ta làm được rất nhiều thứ, tiết kiệm thời gian hơn và làm cho công việc hiệu quả hơn.

Theo tôi, sự phát triển của công nghệ sẽ không đợi ai cả. Và như vậy, con người không thể đợi mà cần thay đổi về tư duy, cần phải có "mindset - tư duy" kiểu mới rằng, AI không phải là mối đe dọa, mà là công cụ giúp cá nhân hóa và tối ưu hóa tri thức, miễn là chúng ta biết cách sử dụng nó một cách có trách nhiệm và hiệu quả. Người học cần thay đổi tư duy còn giáo viên sẽ định vị lại vai trò của mình trong thời đại mới. Vì dù muốn hay không, chúng ta vẫn phải sống với nó.

Nhưng AI sẽ trở nên đáng sợ khi chúng ta không học cách làm chủ nó, một cách có trách nhiệm. Những người làm chủ công nghệ tốt hơn có thể sẽ làm cho phần còn lại trong chúng ta trở nên thừa thãi và tụt hậu. Đấy là điều đáng sợ của AI.

Mekong ASEAN: Trước đây, các thầy cô giáo thường sẽ đứng ở vị trí trung tâm trong truyền đạt kiến thức. Hiện nay, với công nghệ, vai trò này của giáo viên và học sinh có thay đổi không và đang thay đổi thế nào?

Trần Việt Hùng: Tôi nghĩ là có. Trong thời đại mới, trong kỷ nguyên AI, vai trò này sẽ chuyển giáo viên từ người truyền đạt kiến thức sang người hướng dẫn và cố vấn. Giáo viên sẽ không còn là người duy nhất truyền đạt tri thức vì AI có thể cung cấp kiến thức và trả lời câu hỏi ngay lập tức, bất kỳ lúc nào với độ chính xác khá cao, đặc biệt là khả năng cá nhân hoá các truyền đạt kiến thức tới từng học sinh.

Giáo viên sẽ tập trung vào rèn luyện cho học sinh các kỹ năng như tư duy phản biện, tư duy sáng tạo, cách giải quyết vấn đề khi gặp vấn đề. Hướng dẫn học sinh làm thế nào để sử dụng kiến thức hiệu quả và sáng tạo trong các tình huống thực tế. Giáo viên bây giờ đóng vai trò hướng dẫn học sinh phát triển kỹ năng tự học và làm việc nhóm, thay vì chỉ giảng bài một chiều. Trong đó tư duy phản biện là đặc biệt quan trọng khi sống cùng AI vì về mặt bản chất AI được đào tạo từ những dữ liệu do con người sinh ra nên cũng có cái đúng cái sai, thêm vào đó AI cũng có những điểm yếu như bịa ra dữ liệu, thế nên nguyên tắc đầu tiên là không bao giờ tin ngay vào các kết quả do AI tạo ra mà cần phải dùng tư duy phản biện để đánh giá và loại bỏ những kết quả không tin cậy. Ngoài ra đạo đức sử dụng AI cũng là một chủ đề quan trọng mà giáo viên sẽ có vai trò rất nhiều trong việc hướng các học sinh sử dụng AI vào những mục tiêu tốt và tránh sử dụng chúng vào các mục tiêu không tốt.

Đây cũng là một trong những mục tiêu lớn của chúng tôi ở STEAM for Vietnam khi đào tạo các bạn nhỏ tuổi. Học về robotics không phải để hướng các bạn mai sau giỏi robotics mà phải là hướng dẫn các bạn kỹ năng tư duy trong thời đại số, cách áp dụng kiến thức liên môn, cách làm việc nhóm, lập luận và giải quyết vấn đề bằng logic, kỹ năng trình bày. Bây giờ, tôi nhìn thấy rằng, học tập có hệ thống hơn thay vì một chiều, và không thể chỉ học như một cái máy.

AI thực sự sẽ giúp cá nhân hóa quá trình học và làm việc, nhưng điều đó không có nghĩa là mất đi tính cộng đồng. Cuộc sống có nhiều hoạt động hơn là chỉ hoàn thành các công việc cụ thể, và có rất rất nhiều các hoạt động mà AI gần như không có vai trò gì. Thực tế, trong những dự án cộng tác như xây dựng robot, mục tiêu là các cá nhân phải làm việc cùng nhau để đạt được kết quả chung. Đấy là cách chúng tôi làm ở STEAM for Vietnam.

Cái quan trọng ở đây là xác định rõ mục tiêu và hướng tiếp cận đúng đắn và coi AI như một công cụ trợ giúp như bất kỳ các công cụ nào khác để giúp chúng ta hoàn thành các mục tiêu một cách hiệu quả hơn.

Mekong ASEAN: Với sự xuất hiện của AI, động lực học tập có thay đổi không? Phải chăng chúng ta không còn chỉ học để lấy tấm bằng, mà học để phát triển một cách hữu ích hơn nữa, hoặc thậm chí là, để tồn tại?

Trần Việt Hùng: Chắc chắn rồi. Trong thời đại AI, động lực học tập đã thay đổi đáng kể. Những người lười biếng hoặc không chủ động học hỏi sẽ bị bỏ lại phía sau, bởi vì AI có thể làm tốt hơn những công việc đơn giản và lặp đi lặp lại.

Trong một thế giới mà công nghệ phát triển nhanh chóng, người lao động cần phải có khả năng thích ứng và cập nhật kiến thức liên tục để không bị lạc hậu. Điều này đồng nghĩa với việc những người không nỗ lực sẽ gặp khó khăn trong việc duy trì tính cạnh tranh trên thị trường lao động. Những ai nắm được AI như là một công cụ đắc lực cho mình để làm việc và học tập hiệu quả hơn sẽ bỏ rất xa những người không biết cách tận dụng AI.

Gen Z rất nhanh sẽ trở thành nguồn nhân lực chủ yếu trong nền kinh tế toàn cầu. Tuy nhiên, thực tế là nhiều người đầu tư thời gian và tiền bạc vào việc học Đại học và dừng ở đó. Nhưng thế giới thay đổi quá nhanh và đòi hỏi rất nhiều những kỹ năng khác. Đặc biệt là AI có thể làm được rất nhiều việc tốt hơn rất nhiều so với những sinh viên mới ra trường. Ví dụ chỉ 2 năm trước đây khi nghề kỹ sư phần mềm còn hot thì cứ tốt nghiệp là thể nào cũng kiếm được một công việc tạm ổn ở đâu đó, nhưng bây giờ thì khả năng lập trình của AI đã khiến nhiều sinh viên công nghệ mới ra trường phải khóc thét và cơ hội kiếm việc vô cùng khó. Thế nên nếu không đều đặn, liên tục, kiên trì và không sợ hãi trước việc duy trì cho mình một thói quen học tập kiến thức mới, kỹ năng mới như tận dụng tốt AI mỗi ngày thì khả năng bị đánh bật ra ngoài cuộc chơi và trở thành người có ít giá trị đóng góp là một điều không có gì ngạc nhiên.

Mekong ASEAN: Vậy lời khuyên dành cho thế hệ trẻ, anhsẽ nói gì?

Trần Việt Hùng: Lời khuyên của tôi là, mỗi người đều có mục tiêu khác nhau. Một số bạn có thể muốn đạt được những mục tiêu ngắn hạn, như tìm kiếm những công việc làm thêm đơn giản để giải quyết nhu cầu cấp bách trước mắt. Tuy nhiên, các bạn cũng cần có cái nhìn dài hạn hơn, nghĩ về đích đến của mình trong 5, 10, hoặc thậm chí 20 năm nữa.

Hãy tự hỏi mình: "Nếu mình tiếp tục công việc này, mình sẽ đạt được gì?"hoặc"Nếu mình làm việc này liên tục trong 20 năm, cơ hội sẽ như thế nào?”. Khi đã có định hướng dài hạn, các bạn sẽ có một chiến lược rõ ràng và không bị lệch hướng, đồng thời cởi mở để chuẩn bị cho những thay đổi lớn trong sự nghiệp và cuộc sống. Chúng ta đang sống trong một thời kỳ mà mọi thứ đều thay đổi rất nhanh chóng, với công nghệ mới. Không gian sống thay đổi, tức là khả năng thích ứng của con người để giữ cho mình không lạc hậu, tức là thái độ học tập suốt đời, cần phải trở thành một trong những loại bản năng quan trọng nhất.

Giáo dục là một chuyện. Việc tự định hướng của thế hệ trẻ về một cái nhìn rõ ràng về tương lai nghề nghiệp cũng quan trọng không kém, nếu không muốn nói là quan trọng hơn. Trong một xã hội vận hành nhanh và đa dạng, điều quan trọng là giúp học sinh, sinh viên tiếp xúc với môi trường công việc càng sớm càng tốt.

Câu hỏi đặt ra là liệu số lượng công việc tốt có đủ cho thế hệ trẻ hay không. Không thể chỉ phụ thuộc vào giáo dục để giải quyết vấn đề này, mà còn cần sự hợp tác chặt chẽ giữa ngành giáo dục và các ngành công nghiệp, các công ty. Cả hai bên cần thỏa thuận, hợp tác với nhau để làm sao mà đảm bảo được số nhân lực đào tạo ra và số công việc sẵn có phải cân bằng nhất có thể. Ngoài ra cả ngành giáo dục và thị trường lao động cũng cần thích ứng nhanh với những thay đổi lới do công nghệ mang lại. Ví dụ GenAI sẽ xoá bỏ hoàn toàn một số ngành nghề tuy nhiên nó cũng sẽ tạo ra một loạt những công việc trước đây chưa từng tồn tại với những kiến thức và kỹ năng hoàn toàn mới.

Nếu việc đào tạo diễn ra mạnh mẽ mà thị trường lao động lại không tạo ra đủ khả năng đáp ứng, sẽ dẫn đến mất cân đối giữa nguồn cung và cầu, dẫn đến thừa thãi nhân lực nhưng thiếu việc làm phù hợp. Ngược lại, nếu sinh viên không chuẩn bị trước cho sự nghiệp tương lai, thiếu kinh nghiệm thực tế qua các kỳ thực tập và không hiểu rõ nhu cầu của thị trường lao động, họ sẽ gặp khó khăn trong việc tìm kiếm việc làm sau khi ra trường.

Mekong ASEAN: Anh nói về thị trường lao động, đón làn sóng đầu tư của công ty công nghệ, bán dẫn vào Việt Nam, anh nhìn nhận thế nào về sự kỳ vọng này?

Trần Việt Hùng: Cơ hội vẫn còn đó, nhưng câu hỏi quan trọng đối với mỗi người lao động là chúng ta cần phải sẵn sàng như thế nào. Một vấn đề lớn là hiện nay chúng ta chưa biết mình sẽ có bao nhiêu sinh viên ngành bán dẫn có thể đáp ứng được yêu cầu từ các công ty lớn. Đây thực sự là một bài toán “con gà – quả trứng”, yêu cầu việc phát triển ngành công nghiệp và đào tạo nguồn nhân lực phải đồng bộ.

Chúng ta cần tập trung giải quyết những vấn đề cốt lõi mà ngành công nghệ đang gặp phải, đặc biệt là xây dựng đội ngũ giáo viên giỏi. Giáo viên giỏi là yếu tố then chốt để nâng cao chất lượng giáo dục, giúp học sinh được hưởng lợi từ những kiến thức chuẩn xác và phù hợp với xu hướng nghề nghiệp hiện tại. Khi giáo viên có kiến thức vững về AI và công nghệ, họ sẽ không chỉ dạy học sinh mà còn có thể chọn lọc và ứng dụng các công cụ AI một cách hiệu quả và an toàn.

Đào tạo đội ngũ giáo viên thật giỏi thì học sinh sẽ được hưởng lợi từ đó và sẽ phát triển nhanh. Ví dụ khi mà có hàng triệu giáo viên tốt, một năm mình sẽ hàng chục triệu học sinh được hưởng lợi từ đó. Đó cũng là chiến lược và mục tiêu mà STEAM for Vietnam triển khai trong suốt thời gian qua, với mong muốn góp một phần sức lực nhỏ bé vào công cuộc chung.

Tháng 6 năm nay, STEAM for Vietnam đã giới thiệu khóa đào tạo giảng viên về tư duy máy tính và Generative AI có tên Train the trainers 2024: AI Summer Camp tới 8.000 giáo viên trên toàn quốc. Các hoạt động và bài học chính tập trung vào việc thảo luận và áp dụng những ứng dụng thực tiễn của AI trong môi trường giáo dục, cũng như kiểm soát những rủi ro mà AI có thể tạo ra. Sau khóa học, giáo viên có thể sử dụng AI để tạo ra các tài liệu giảng dạy sống động, cá nhân hóa chương trình học dựa trên nhu cầu cụ thể của từng lớp học, nhờ đó nâng cao hiệu quả giảng dạy và tăng cường sự sáng tạo trong các buổi học.

Mekong ASEAN: Có bao giờ anh nghĩ STEAM for Vietnam sẽ mở rộng các lĩnh vực đang làm?

Trần Việt Hùng: Mỗi tổ chức đều có một "DNA" riêng và đó chính là yếu tố tạo nên sự thành công của tổ chức đó. Ví dụ, trong lĩnh vực công nghệ, chúng ta đã thấy rằng Google thành công bởi vì họ tập trung vào việc tối ưu hóa tìm kiếm. Họ có tài năng không, rất tài năng chứ. Tuy nhiên, họ lại thất bại khi thử mở rộng sang mạng xã hội. Và còn có rất nhiều ví dụ tương tự khác. Điều này cho thấy, mỗi tổ chức cần phải biết tập trung vào DNA thế mạnh của mình và xây dựng một chiến lược dài hạn rõ ràng. Nếu chúng ta thay đổi cấu trúc hoặc mục tiêu của tổ chức, có thể sẽ làm thay đổi "DNA" của nó và điều này có thể làm giảm hiệu quả của tổ chức. Nên STEAM for Vietnam sẽ tập trung vào thế mạnh của mình.

Nếu nhìn rộng ra, với Việt Nam, chúng ta có thế mạnh trong tư duy và khả năng giải quyết vấn đề, đặc biệt là trong các ngành khoa học kỹ thuật. Tuy nhiên, vấn đề là làm sao để khả năng này không chỉ tập trung ở những người đi ra nước ngoài, mà còn được phát triển rộng rãi trong nước. Để có được một "DNA" quốc gia mạnh, Việt Nam cần những công ty thực sự có tầm nhìn toàn cầu vì ở trong môi trường đó mới thể hiện được “DNA”. Ví dụ như Malaysia có Grab. Ít nhất mình phải có nhiều công ty kiểu như vậy. Trong làn sóng công nghệ GenAI mới này, Việt nam có cơ hội để đi cùng với thế giới chứ không hề bị tụt hậu như những làn sóng công nghệ trược đây. Tuy nhiên một câu hỏi lớn vẫn còn bỏ ngỏ là “DNA” của Việt nam trong lĩnh vực AI sẽ là gì?

Nếu không biến tiềm năng thành những hành động cụ thể, chúng ta sẽ mãi chỉ đứng ở mức độ tiềm năng mà không biết mình có gì. Việc phát triển một nền kinh tế sáng tạo và toàn cầu cần sự thay đổi mạnh mẽ trong cách thức tổ chức và làm việc của mỗi một công ty, dù to hay nhỏ.

Mekong ASEAN: Cảm ơn những chia sẻ của anh!

STEAM for Vietnam là tổ chức phi lợi nhuận được thành lập từ tháng 5/2020 bởi anh Trần Việt Hùng cùng các chuyên gia công nghệ học tập và làm việc tại thung lũng Silicon, cung cấp những khóa học chất lượng quốc tế miễn phí xoay quanh 5 lĩnh vực: Khoa học, công nghệ, kỹ thuật, nghệ thuật và toán học cho tất cả trẻ em ở Việt Nam. Với bước chuyển đổi chiến lược sang mô hình STEAM 2.0, STEAM for Vietnam ứng dụng AI vào 5 hoạt động cốt lõi để cá nhân hóa trải nghiệm học tập và giúp các em sẵn sàng cho một tương lai với AI. Thời điểm bài báo này xuất bản, họ đang chuẩn bị để bước sang mô hình STEAM 3.0, mục tiêu là kết nối rộng hơn những tài năng công nghệ nhỏ tuổi ở trong và ngoài nước, cho một mục tiêu chung là đóng góp một phần xây dựng sức mạnh công nghệ cho Việt Nam trong tương lai.