Nội địa hóa ngành công nghiệp ô tô luôn là mục tiêu chiến lược của các quốc gia Đông Nam Á nhằm thúc đẩy phát triển kinh tế, tạo việc làm và chuyển giao công nghệ. Tuy nhiên, hành trình hiện thực hóa giấc mơ này không hề bằng phẳng. Từ Thái Lan, Malaysia, Indonesia đến Việt Nam, mỗi quốc gia đều mang trong mình câu chuyện riêng về khát vọng xây dựng một ngành công nghiệp ô tô "made in ASEAN".

Được mệnh danh là “Detroit của châu Á” với gần 1,5 triệu ô tô được sản xuất năm 2024, trong đó khoảng 55% được xuất khẩu. Tuy nhiên, ngành ô tô Thái Lan phụ thuộc mạnh vào các hãng xe ngoại như Toyota, Honda, Mitsubishi.

Tỷ lệ nội địa hóa trung bình ngành ô tô Thái Lan đạt khoảng 80%, song chủ yếu tập trung ở linh kiện cấp thấp và trung, còn các công nghệ lõi, động cơ, ECU vẫn do các tập đoàn mẹ từ Nhật Bản hoặc châu Âu nắm giữ.

Một trường hợp tiêu biểu là hãng ThaiRung, thương hiệu ô tô nội địa duy nhất còn lại ở Thái Lan. ThaiRung tập trung vào các dòng xe đa dụng và xe quân sự, tuy nhiên quy mô sản xuất còn nhỏ (khoảng vài nghìn xe/năm), chủ yếu lắp ráp theo đơn đặt hàng.

Mẫu xe TR Transfomer II 7 chỗ. Nguồn: Thai Rung Group.

ThaiRung hiện vẫn phải nhập khẩu nhiều linh kiện quan trọng từ Trung Quốc và Nhật Bản, cho thấy hệ sinh thái linh kiện trong nước vẫn chưa đủ mạnh để hỗ trợ cho sự phát triển độc lập của thương hiệu nội địa.

Chính phủ Thái Lan cũng không chú trọng xây dựng thương hiệu xe hơi nội địa, thay vào đó là liên minh với các hãng sản xuất lớn trên thế giới, hỗ trợ sản xuất linh kiện, chào đón nguồn vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài từ các hãng xe, nhất là các thương hiệu Nhật Bản.

Kết quả, Thái Lan nhanh chóng trở thành nơi lắp ráp và xuất khẩu ô tô của các hãng xe danh tiếng ra các nước trong khu vực, trong đó có Việt Nam. Trung bình mỗi năm, sản lượng ô tô của nước này đạt gần 2 triệu chiếc, hơn hẳn các nước Bỉ, Anh, Italy, Cộng hòa Séc và Thổ Nhĩ Kỳ cộng lại.

Mặc dù chưa thể đánh bại được ngôi vị của Thái Lan trong ngành công nghiệp ô tô Đông Nam Á, nhưng việc có riêng một thương hiệu ô tô nội địa cũng là điểm đáng ghi nhận của Malaysia.

Tuy vậy, xây dựng thương hiệu ô tô nội địa không chỉ là tạo một cái mác mà cần phải đưa sản phẩm vươn tầm thế giới. Điểm này chưa thực sự xuất hiện đối với 2 thương hiệu đến từ Malaysia.

Proton vốn được coi là niềm tự hào của không chỉ Malaysia mà còn cả Đông Nam Á trong những ngày đầu ra mắt. Năm 1983 đánh dấu mốc vàng trong lịch sử ngành công nghiệp ô tô của quốc gia Hồi giáo này với việc Tập đoàn công nghiệp nặng Malaysia (HICOM) ký hợp tác với hãng Mitsubishi (Nhật Bản).

Mẫu xe Proton Saga 2019. Nguồn: Proton.

Đến năm 1985, sản phẩm đầu tiên của Proton hợp tác với Mitsubishi cũng ra đời với tên gọi là Proton Saga, một mẫu xe dòng sedan. Đặc biệt, Thủ tướng lúc bấy giờ là Mahathir Mohamad đã “mở hàng” cho mẫu xe đầu tiên mang thương hiệu Proton. Tờ báo lớn nhất Malaysia thời điểm đó là New Straits Times đã đăng tải thông tin này cùng với dòng tít Proton – Biểu tượng của lòng tự tôn và cũng không quên trích lời của Thủ tướng Mahathir Mohamad: “Điều này còn hơn cả một chiếc xe”.

10 năm kể từ thời điểm ra mắt là quãng thời gian sáng chói của Proton khi có sự hỗ trợ mang tính bảo hộ của Chính phủ. Các chính sách thuế ưu đãi được đưa ra đều nhằm mục đích hậu thuẫn cho Proton áp đảo các công ty nước ngoài. Chính điều này đã tạo cho Proton sức hút mạnh mẽ với người dùng trong nước. Nhu cầu về một chiếc xe hơi mang chất lượng và công nghệ Nhật nhưng lại có giá hấp dẫn cao đến nỗi khách hàng phải chờ một thời gian dài mới sở hữu một chiếc Proton.

Tuy nhiên, bước sang thế kỷ 21, khi Malaysia dần mở cửa thị trường theo các cam kết quốc tế (WTO, AFTA), Proton đã bộc lộ điểm yếu: thiết kế lạc hậu, công nghệ lỗi thời và tỷ lệ nội địa hóa tuy cao (trên 90%) nhưng chủ yếu là linh kiện cấp thấp.

Điều đó dẫn đến thương hiệu ô tô nội địa đầu tiên của người Mã Lai sụt giảm doanh số nghiêm trọng, đồng thời hàng rào thuế quan bị gỡ bỏ, các đối thủ nước ngoài tràn vào đã đẩy Proton vào tình trạng khó khăn về tài chính.

Bất chấp việc vẫn nhận được những nguồn vốn từ chính phủ, nhưng Proton cũng không thể vực dậy và buộc phải bán 49,9% cổ phần cho hãng xe Trung Quốc Geely hồi năm 2017. Từ đó, Proton chuyển hướng chiến lược: tái cấu trúc toàn diện, cải tiến mẫu mã, chuyển sang dùng khung gầm và công nghệ của Geely.

Theo số liệu cập nhật mới nhất từ hãng thống kê Statista, doanh số bán xe Proton đạt khoảng 152.000 xe trong năm 2024. Doanh số bán xe Proton tăng trưởng liên tục trong ba năm gần đây, với các mẫu xe nổi bật như Proton X50, X70, X90 – đều là sản phẩm kết hợp giữa thiết kế Trung Quốc và tối ưu hóa theo thị trường ASEAN. Công ty cũng đẩy mạnh xuất khẩu sang Brunei, Nam Phi và Pakistan, đánh dấu sự trở lại thị trường quốc tế sau nhiều năm vắng bóng.

Tuy nhiên, việc gần nửa cổ phần rơi vào tay hãng xe quốc tế đồng nghĩa với việc Proton sớm muộn chỉ còn là quá khứ trong ngành công nghiệp ô tô Malaysia. Thế nhưng, người Mã Lai vẫn còn một cái tên khác để tự hào là Perodua.

Tương tự như Proton, Perodua cũng hợp tác với hãng xe Nhật là Toyota để phát triển xe hơi. Perodua ra mắt vào năm 1992 và giới thiệu mẫu xe đầu tiên 2 năm sau đó. Hiện cổ phần của Toyota trong Perodua chiếm khoảng 35%, phần còn lại vẫn thuộc về các công ty Malaysia.

Mẫu xe Perodua Myvi 2022. Nguồn: Perodua.

Ngay từ đầu, Perodua định vị là hãng xe cỡ nhỏ đô thị (hatchback), tiết kiệm nhiên liệu, phù hợp với thu nhập trung bình của người dân Malaysia, nên không cạnh tranh trực tiếp với mẫu xe nào của Proton. Nhờ sự linh hoạt và tốc độ đổi mới sản phẩm nhanh chóng, Perodua liên tục giữ vị trí hãng xe bán chạy số một tại Malaysia trong gần một thập kỷ, với thị phần năm 2024 lên tới gần 44%.

Năm 2024, tổng doanh số bán xe ô tô Perodua đạt khoảng 358.000 xe tại Malaysia, tăng khoảng 27.000 xe so với năm trước, theo số liệu cập nhật mới nhất từ hãng thống kê Statista.

Perodua có chuỗi cung ứng phụ trợ nội địa rất mạnh, với hơn 200 doanh nghiệp cung cấp linh kiện trong nước, giúp đạt tỷ lệ nội địa hóa tới 90–95% tùy mẫu xe. Các mẫu xe như Axia, Myvi, Bezza được thiết kế đơn giản, bền bỉ, dễ sửa chữa và phù hợp với thị trường Đông Nam Á.

Không chỉ chiếm lĩnh thị trường nội địa, Perodua còn đóng vai trò trung tâm trong mạng lưới sản xuất toàn cầu của Toyota, với nhiều linh kiện được xuất khẩu sang Indonesia, Thái Lan và Nhật Bản.

Nhìn chung, 2 thương hiệu ô tô nội địa của Malaysia cũng có những điểm sáng nhất định nhưng chưa đủ để vươn tầm thế giới. Proton có khoảng thời gian ngắn phát triển rực rỡ trước khi vụt tắt. Trong khi, những mẫu xe của Perodua chỉ mang thiết kế nhỏ và siêu nhỏ, không thể cạnh tranh với các hãng xe nước ngoài.

Indonesia là thị trường ô tô lớn nhất Đông Nam Á với gần một triệu xe bán ra trong năm 2024. Tuy nhiên, quốc gia này đến nay vẫn chưa có thương hiệu xe nội địa lớn mạnh, mà phần lớn là hãng nước ngoài như Toyota, Daihatsu, Suzuki... đang chiếm lĩnh thị trường. Tỷ lệ nội địa hóa xe lắp ráp trong nước đạt khoảng 60–80%, tùy mẫu xe.

Mẫu xe Pindad MV 3 Garuda Limousine (bản dân sự và phục vụ công của Pindad Muang). Nguồn: Pindad.

Gần đây, Indonesia bắt đầu đẩy mạnh phát triển xe điện và xe quân sự. Một ví dụ điển hình là hãng Pindad - công ty quốc phòng trực thuộc Bộ Quốc phòng Indonesia, đã cho ra mắt mẫu xe điện Maung Garuda Limousine, chuyên phục vụ quân đội và dân sự. Tuy nhiên, quy mô của hãng còn nhỏ và phần lớn linh kiện vẫn phải nhập khẩu.

Mẫu xe quân sự của hãng Pindad (Indonesia). Nguồn: Pindad.

Ngoài Pindad, Indonesia hiện thu hút đầu tư từ Hyundai, BYD và VinFast trong lĩnh vực xe điện. Chính phủ Indonesia đặt mục tiêu đến năm 2030 sẽ sản xuất 600.000 xe điện mỗi năm, với tỷ lệ nội địa hóa tối thiểu 60%, song con đường còn dài do chuỗi cung ứng linh kiện điện tử và pin còn hạn chế. Nỗ lực của quốc gia này hiện tại tập trung vào xây dựng chuỗi giá trị pin từ khai thác niken đến sản xuất cell pin, nhằm phục vụ nhu cầu nội địa và xuất khẩu.

So với các nước trong khu vực, Việt Nam bước vào ngành công nghiệp ô tô chậm hơn nhưng lại có khát vọng lớn. Ra đời vào năm 2017, là thương hiệu ô tô nội địa đầu tiên của Việt Nam sản xuất quy mô công nghiệp, có hệ sinh thái hoàn chỉnh từ sản xuất đến phân phối và dịch vụ hậu mãi, VinFast đã đánh thức chuỗi ngày ngủ đông của ngành công nghiệp ô tô nội địa.

Dù chỉ mới đi vào hoạt động được gần 8 năm, VinFast đã ghi dấu ấn lớn với tốc độ phát triển nhanh chóng. Tính đến cuối năm 2024, hãng đã bàn giao gần 100.000 xe trên toàn cầu, trong đó có gần 90.000 xe bàn giao tại thị trường Việt Nam.

Không dừng lại ở thị trường nội địa, VinFast liên tục mở rộng quốc tế, xây dựng hệ thống showroom tại Bắc Mỹ, châu Âu, Indonesia, Philippines và gần đây là Ấn Độ - thị trường có mật độ dân số đông nhất thế giới. Tại Indonesia và Ấn Độ, VinFast cũng đã bắt đầu triển khai xây dựng các nhà máy sản xuất.

Tại tổ hợp nhà máy sản xuất ô tô tại Hải Phòng, VinFast dành ra hơn 30% diện tích trong khuôn viên tổ hợp để phát triển khu công nghiệp phụ trợ, tạo điều kiện cho các doanh nghiệp tham gia trực tiếp vào chuỗi cung ứng.

Đặc biệt, VinFast đã chủ động sản xuất các cấu phần quan trọng như thân vỏ, động cơ… nhờ các xưởng sản xuất có mức độ tự động hóa trên 90%.

Xưởng động cơ VinFast Hải Phòng. Ảnh: Thu Thảo/Mekong ASEAN.

"Hiện tỷ lệ nội địa hóa của xe điện VinFast đã đạt hơn 60%, bao gồm các chi tiết quan trọng như thân vỏ, động cơ, trần xe, giảm xóc. Đây là một thành tựu đáng chú ý trong bối cảnh ngành công nghiệp hỗ trợ Việt Nam còn non trẻ," ông Lê Ngọc Anh, Giám đốc nhà máy VinFast Hải Phòng thông tin tại tọa đàm "Nội địa hoá ô tô VinFast" tổ chức hồi tháng 12/2024.

Cũng theo ông Lê Ngọc Anh, VinFast đã xây dựng lộ trình nhằm nâng tỷ lệ nội địa hóa thông qua việc sản xuất và cung ứng trong nước thêm các chi tiết như: ghế xe, dây điện, đèn xe, vành xe, hệ thống phanh - lái, các linh kiện nội thất và ngoại thất, kính gương…

"Tỷ lệ nội địa hóa sẽ đạt 84% vào năm 2026 khi VinFast sản xuất được pin điện, một trong những linh kiện có giá trị cao nhất trong xe điện," Giám đốc nhà máy VinFast Hải Phòng nói.

Để hiện thực hóa mục tiêu trên, VinFast đã hợp tác với các doanh nghiệp Việt Nam có kinh nghiệm sản xuất phụ tùng, linh kiện và các lĩnh vực hỗ trợ như logistics, lắp ráp, gia công. Đồng thời, VinFast cũng hợp tác với các doanh nghiệp FDI tại Việt Nam trong ngành công nghiệp phụ trợ, nhằm tăng cường khả năng tiếp cận công nghệ cao và kỹ năng quản lý hiện đại.

Bên cạnh tỷ lệ nội địa hoá cao top đầu khu vực, VinFast cũng có một ưu điểm cạnh tranh độc đáo là chọn lối đi riêng, tập trung vào dòng xe điện vận tải hành khách (bus, taxi điện) và gần đây là xe tải điện cỡ nhỏ EC Van – một phân khúc ít cạnh tranh, nhưng có tiềm năng lớn trong bối cảnh đô thị hóa và chính sách xanh tại ASEAN đang tăng tốc. Đây là chiến lược khác biệt so với các nước trong khu vực vốn vẫn tập trung vào sản xuất xe con.

Mẫu xe EC Van - mẫu xe điện mini van mới của VinFast. Nguồn: VinFast.

Ngoài ra, VinFast cũng đang đầu tư mạnh vào R&D và công nghệ lõi, với trung tâm nghiên cứu ở Việt Nam, Úc và Đức, tuyển dụng hàng nghìn kỹ sư quốc tế. Điều này thể hiện rõ khát vọng làm chủ công nghệ, nâng cao tỷ lệ nội địa hoá chứ không chỉ dừng lại ở lắp ráp.

Trong khi nhiều nước ASEAN còn loay hoay với bài toán thương hiệu quốc gia và công nghệ lõi, VinFast đã đặt nền móng cho một mô hình nội địa hóa kết hợp toàn cầu hóa.

Trong chiến lược này, VinFast sản xuất phần lớn tại Việt Nam nhằm tận dụng lợi thế chi phí lao động thấp và hạ tầng hiện đại, đồng thời mở rộng xây dựng nhà máy tại các thị trường lớn trên thế giới để nội địa hóa quy trình sản xuất, giúp tiếp cận thị trường sở tại dễ dàng hơn.

Về thiết kế sản phẩm, VinFast điều chỉnh theo nhu cầu từng thị trường, trong đó thị trường trong nước và khu vực ASEAN, hãng phát triển các dòng xe nhỏ, tiện dụng, phù hợp đô thị.

VinFast đang đẩy mạnh các dòng xe chuyên vận tải hành khách. Nguồn: VinFast.

Chiến lược marketing cũng được hãng “bản địa hóa”. Tại Việt Nam, VinFast tận dụng hệ sinh thái của Vingroup để quảng bá sản phẩm, còn tại thị trường quốc tế, hãng đẩy mạnh sự hiện diện thông qua các triển lãm xe lớn.

Về giá bán, trong nước, VinFast áp dụng nhiều chính sách hỗ trợ tài chính, bảo hành dài hạn; còn ở thị trường quốc tế, hãng cạnh tranh bằng mức giá phải chăng so với các đối thủ lớn như Tesla, Ford hay Hyundai.

Sau vài năm xây dựng, VinFast đang thực sự là đầu tàu cho ngành ô tô Việt Nam và dần ghi dấu ấn ở khu vực Đông Nam Á với khát vọng công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong thế kỷ 21.