Từ những cánh đồng lá dứa xanh tươi - một nguyên liệu tưởng chừng bỏ đi đã được ECOFA biến hóa thành những sợi vải bền vững phục vụ cho ngành công nghiệp thời trang đang ngày càng “xanh hóa”.

Trò chuyện với Mekong ASEAN vào những ngày cuối năm 2024, anh Đậu Văn Nam, nhà sáng lập ECOFA, đã chia sẻ về hành trình khó khăn mà anh và đội ngũ phải đối mặt trong việc sản xuất vải sợi tơ từ lá dứa quy mô lớn tại Việt Nam cho đến ngày hái quả ngọt từ thứ phế phẩm nông nghiệp này.

Cơ duyên sáng lập ECOFA bắt đầu từ một lần anh Nam tình cờ nghe lễ tân tại quán bar ở Nhật Bản giới thiệu về rượu Tequila được chưng cất từ củ cây thùa xanh của Mexico. Điều khiến anh ấn tượng không phải là rượu, mà là phần lá cây thùa, thứ thường bị bỏ đi, được tận dụng để dệt thành vải bao bố.

Câu chuyện ấy khơi gợi trong anh một câu hỏi: Liệu ở Việt Nam có loại cây nào có tiềm năng như vậy không? Sau thời gian dài tìm hiểu, anh nhận ra, ở các nước như Philippines, Bangladesh hay Costa Rica, đã sản xuất vải từ lá dứa từ lâu, nhưng chỉ dừng ở mức thủ công, chưa khai thác hết tiềm năng.

Thấy đây là cơ hội lớn, anh Nam trở về Việt Nam và kết nối cùng 3 người bạn cùng chí hướng để thành lập ECOFA vào tháng 6/2021, với mong muốn tận dụng những chiếc lá dứa bỏ đi để dệt thành sợi vải bền vững, góp phần tạo ra giá trị kinh tế và bảo vệ môi trường. Tên gọi “ECOFA” kết hợp “ECO” (hệ sinh thái) và “FA” (gia đình, nông dân, nông trại, vải, thời trang, đổi mới nhanh).

Không có con đường thành công nào lại trải đầy hoa hồng. Hành trình của ECOFA cũng không ngoại lệ. Anh Nam bộc bạch đã từng không ít lần muốn từ bỏ dự án. Ngay từ những bước đi đầu tiên, ECOFA phải đối mặt với bài toán thu hoạch nguyên liệu. Chuỗi liên kết giữa nông dân và doanh nghiệp tại Việt Nam luôn là một “nút thắt” lớn. Nông dân lo ngại doanh nghiệp sẽ thu mua với giá thấp hoặc không ổn định, còn doanh nghiệp thì sợ mất nguồn cung khi nông dân bán cho bên khác với giá cao hơn.

Mặc dù lá dứa là phụ phẩm nông nghiệp, việc thu gom lại không hề dễ dàng. Ban đầu, công ty thuê bà con nông dân đi thu hoạch, nhưng họ chưa quen với quy trình, dẫn đến sản lượng thu gom rất thấp. Thêm vào đó, để tạo ra 2 kg xơ thì phải xử lý đến 100 kg lá dứa, đòi hỏi nhiều công sức và thiết bị phù hợp để tối ưu hóa quy trình.

Trong khi đó trên thế giới, vào giai đoạn 2020-2021, ngay cả những quốc gia tiên phong như Philippines hay Bangladesh cũng chỉ sử dụng thiết bị bán tự động, cho ra năng suất thấp và chất lượng phụ thuộc hoàn toàn vào tay nghề của người lao động, dẫn đến sự thiếu ổn định.

Không chỉ gặp khó khăn về kỹ thuật, ECOFA còn đối mặt với thách thức lớn trong việc tiếp cận khách hàng. Anh Nam kể rằng, dù những mẫu sợi xơ thô đầu tiên nhận được nhiều sự chú ý từ khách hàng, điều đó không đồng nghĩa với họ sẵn sàng đặt mua sản phẩm.

Sau 2 năm gần như “đứng im”, hai thành viên trong đội ngũ sáng lập đã chia tay ECOFA vì không thể nhìn thấy được tương lai của dự án. Anh Nam chia sẻ đã có lúc chính bản thân cũng cảm thấy hoài nghi về dự án và tự hỏi: Liệu mình có thể tiếp tục đi đến cuối với con đường này không?

Không riêng gì anh Nam, thời điểm đầu khi đặt vấn đề với bà con nông dân vùng nguyên liệu, họ dành cho một dự án mới ánh mắt e dè về mức độ làm đến nơi đến chốn. Bởi không ít đơn vị từng làm điều tương tự nhưng cuối cùng bỏ ngỏ. Vì thế, nhiều người nông dân chỉ muốn đứng ra gia công và không muốn đầu tư cùng một doanh nghiệp non trẻ.

Bạn bè xung quanh anh Nam cũng cho rằng, đây là một cuộc chơi quá lớn – nơi mà chỉ dành cho những tập đoàn, công ty lớn trong ngành sợi và thời trang với nguồn lực mạnh mẽ.

Không ít lần anh Nam đặt câu hỏi: Tại sao các tập đoàn, công ty sợi lớn ở Việt Nam lại không làm điều này? Họ có đủ nguồn lực để tham gia cuộc chơi, vậy tại sao lại để một doanh nghiệp nhỏ như ECOFA bước vào lĩnh vực này? Sau thời gian tìm hiểu và trải nghiệm, anh Nam nhận ra, các công ty lớn thường không trực tiếp tham gia vào quá trình chọn vùng nguyên liệu. Họ chỉ mua thành phẩm đã được kéo sợi. Đó mới chính là cơ hội dành cho ECOFA, nơi mà có thể theo sát từng bước, từ nguyên liệu đầu vào đến sản phẩm cuối cùng.

Chia sẻ lý do chọn xơ dứa chứ không phải nguyên liệu tự nhiên khác, anh Nam nói, Việt Nam hiện có hơn 52.000 ha vùng trồng dứa và rất ít quốc gia trên thế giới có được vùng nguyên liệu lớn như vậy. Hơn nữa, việc tận dụng phần lá dứa bị bỏ đi có thể giúp ECOFA không cần phát triển thêm vùng trồng mới. Đây chính là nền tảng quan trọng để khai thác tiềm năng và xây dựng lợi thế cạnh tranh cho các sản phẩm từ dứa.

Đặc biệt, trong quá trình nghiên cứu, đội ngũ nhận thấy, xơ dứa không chỉ sở hữu những đặc điểm nổi trội như khả năng chống tia UV, kháng khuẩn và thấm hút mồ hôi tốt, mà còn đặc biệt ở khả năng phân hủy sinh học trong môi trường tự nhiên.

Sau khi được tách xơ bằng máy móc cơ học và phơi khô dưới ánh nắng mặt trời, xơ dứa tự nhiên có màu trắng tự nhiên mà không cần qua bất kỳ bước tẩy trắng hoặc sử dụng hóa chất nào.

Ngay cả chất liệu thân thiện với môi trường phổ biến như tre, khi được chế biến thành sợi, thường phải trải qua quá trình tẩy trắng để đạt được màu trắng sáng tự nhiên, phù hợp với yêu cầu thẩm mỹ của nhiều sản phẩm. Việc tẩy trắng sẽ sử dụng hóa chất, làm giảm tính bền vững của chất liệu.

Hiện tại, chuỗi sản xuất vải từ xơ dứa gồm 4 nhà máy: nhà máy sản xuất xơ thô, nhà máy bông hóa, nhà máy kéo sợi và nhà máy dệt. ECOFA sở hữu 2 nhà máy đầu tiên: nhà máy sản xuất xơ thô và nhà máy bông hóa. Còn khâu kéo sợi và dệt vải được thực hiện thông qua hợp tác với Bảo Lân Textile - một công ty chuyên nghiên cứu và phát triển các loại sợi sinh thái.

Theo anh Nam, điều quan trọng nhất trong sản xuất là kiểm soát chặt chẽ chất lượng của nguyên liệu đầu vào.

Mỗi vùng trồng nguyên liệu phải có quy mô thấp nhất là 200 ha để có thể đảm bảo lượng lá ban đầu, giám sát và đảm bảo không phun cỏ cháy, cách ly lá dứa từ 6 - 8 tháng đảm bảo dứa đã hết trữ lượng phân hóa học trong lá, sản phẩm thu được sạch và an toàn.

Những lá dứa được chọn lựa phải là lá trưởng thành, ít nhất 18 tháng tuổi, sau khi bà con nông dân thu hoạch quả dứa. Nếu lá dứa không đạt chất lượng, xơ sản xuất ra sẽ không đủ cường lực, ảnh hưởng trực tiếp đến kết quả đầu ra.

Ở bước này, ECOFA hợp tác với nông dân và hợp tác xã ở các tỉnh như Điện Biên, Ninh Bình, Thanh Hóa, Nghệ An, Tiền Giang để thu hoạch lá dứa, với tổng cộng khoảng 90 lao động do hợp tác xã tự quản lý. Mỗi vùng nguyên liệu sẽ tác động khoảng 50 hộ dân, tương ứng với mỗi nơi, 60 lao động có thêm thu nhập.

Tiếp theo, quá trình "bông hóa" được thực hiện để chuyển hóa xơ dứa thô thành tơ sẵn sàng để sợi thành phẩm. Quy trình này được hiểu đơn giản là tách xuất xơ dứa thô cùng màu và độ dài từ lá, rồi “bông hoá” chuyển đổi từ trạng thái xơ dài thành xơ ngắn và phân tách các búi xơ thành các xơ đơn đảm bảo sự đồng đều về chiều dài, độ mảnh, màu sắc và độ ẩm….

Ở nhà máy bông hóa, xơ dứa cần được xử lý sao cho đúng thông số yêu cầu của nhà máy kéo sợi. Mục tiêu là tạo ra xơ dứa có thông số kỹ thuật tương đương với các loại xơ khác để có thể phối trộn.

Dựa trên những thiết bị sẵn có trên thị trường, ECOFA đã thiết kế ra máy kéo sợi lá dứa tự động hoàn toàn với khả năng tách thịt lá, để lại xơ dứa. Từ đây, người lao động không còn phải can thiệp vào quá trình kéo sợi, ngoài việc cho lá vào băng tải. Chiếc máy tách sợi dứa tự động có năng suất cao gấp 50 lần so với máy bán tự động.

Kết quả thử nghiệm cũng cho ra những mẻ sợi rất đồng đều và sạch, có hàm lượng tạp chất thấp - yếu tố quan trọng để ứng dụng sợi cho các công đoạn tiếp theo. Đến đầu năm nay, công ty đã có thể cung cấp 18 tấn tơ dứa từ hơn một triệu tấn lá dứa thu hoạch mỗi tháng. Dự kiến sản lượng tăng lên 50 tấn/tháng vào cuối năm 2025.

Trong quá trình tách sợi, những phụ phẩm được ECOFA tách chiết ra để tặng bà con ủ phân, chăn nuôi. Công ty nghiên cứu quy trình ủ thịt dứa trong khi kéo sợi thô thành thức phân chăn nuôi và phân bón hữu cơ, than sinh học biochar và quy trình thu thập bụi, tạp chất trong bông hóa sợi dứa thành giá thể nuôi nấm, sản xuất giấy…

Trước đây, người trồng dứa phải đốt bỏ lá bằng cách phun cỏ cháy, băm phay lá trên cánh đồng để tạo phân xanh. Phương pháp này sẽ tạo ra nấm mốc, vi sinh vật không tốt, gây hại và xói mòn đất. Việc ủ phân, chăn nuôi bằng phương pháp ủ thịt dứa sẽ hạn chế đáng kể việc xả thải bao nylon, khí CO2 ra môi trường.

Cuối cùng, tại nhà máy kéo sợi, Bảo Lân Textile sẽ sử dụng tơ dứa do ECOFA cung cấp để tạo ra các sản phẩm sợi và vải dứa phục vụ ngành dệt, may mặc, thời trang, nội thất...

Khi gửi mẫu cho những doanh nghiệp làm về sợi tự nhiên ở nước ngoài, sợi vải làm từ xơ dứa của ECOFA nhận được phản hồi tích cực như sợi có độ bền và khả năng thông thoáng rất tốt, không gây kích ứng da, đặc biệt là dễ bắt màu.

Khi đã làm chủ khả năng sản xuất trên quy mô công nghiệp, ngoài 5 vùng trồng nêu trên, thời gian tới, ECOFA quyết định mở rộng thêm vùng trồng tại 4 địa phương nữa để có thể sản xuất với chi phí rẻ hơn, chủ động được nguồn cung và tự tin cung ứng được những đơn hàng lớn.

Trong 5 năm tới, anh Nam kỳ vọng ECOFA sẽ là một công ty sản xuất sợi vải từ lá dứa lớn nhất Việt Nam. Một trong những đích đến quan trọng là bình dân hóa vải sợi dứa trong 3 năm tới, kết hợp với những loại xơ khác để kéo giá thành giảm, giúp nhiều người tiếp cận được với loại vải xanh, tốt cho sức khỏe. Hiện sản phẩm của công ty đã bán đến 10 quốc gia gồm Vương quốc Anh, Bồ Đào Nha, Đức, Australia, Trung Quốc, Pakistan, Ấn Độ, Bangladesh, Philippines.