Leo núi mở lối thoát nghèo và hành trình sinh kế mới đang nở rộ ở Hữu Liên. Ảnh: Ngọc Linh

Hữu Liên – xã vùng cao từng được xem là “vùng lõm nghèo” của tỉnh Lạng Sơn – nay đang bước sang một trang mới. Nơi đồng bào Kinh, Nùng, Tày, Dao trước đây sống dựa vào nông nghiệp tự cung tự cấp, giờ dần trở thành điểm đến nổi bật về du lịch sinh thái, du lịch mạo hiểm và du lịch cộng đồng.

Sự chuyển mình ấy không chỉ mở ra hướng thoát nghèo bền vững mà còn định hình một mô hình phát triển du lịch gắn sinh kế đáng để nhiều địa phương miền núi khác học hỏi.

Khởi đầu từ những vách đá và bước chân của người leo núi

Từ nhu cầu của những người leo núi mở lối phát triển du lịch cộng đồng ở Hữu Liên. Ảnh: Ngọc Linh

Hữu Liên có diện tích hơn 6.000 ha với 8.042 nhân khẩu, nằm giữa thung lũng đá vôi, hệ sinh thái rừng nguyên sinh và thảo nguyên rộng lớn. Vài năm trở lại đây, cảnh quan nguyên sơ này thu hút mạnh mẽ cộng đồng leo núi trong và ngoài nước.

Theo lời kể của cô Nguyễn Thị Thu Thảo, cán bộ Trung tâm Thông tin xúc tiến du lịch Lạng Sơn, mọi chuyện bắt đầu năm 2012, khi các nhóm leo núi tìm đến Hữu Liên để thử sức trên những vách đá vôi hiểm trở. Đến năm 2016, Công ty VietClimb tham gia xây dựng và khai thác tuyến leo núi chuyên nghiệp, đưa kỹ thuật viên và hướng dẫn viên đến hỗ trợ. Người dân bản địa khi ấy mới chỉ phụ trợ những dịch vụ nhỏ lẻ như nấu ăn, dẫn đường, cho thuê phòng ngủ đơn giản.

Những bước chân đầu tiên của dân leo núi đã hé mở một hướng thoát nghèo mới.

Hữu Liên - 'Thánh địa' leo núi mới giữa trùng điệp đá vôi Lạng Sơn. Ảnh: Ngọc Linh

Từ năm 2018, ba homestay đầu tiên – Mão’s Homestay, Rừng Xanh và Yến Nhi – ra đời. Mỗi cơ sở là một câu chuyện khác nhau, nhưng tất cả đều chứng minh một điều: du lịch không chỉ tạo dịch vụ, mà tạo cơ hội để người dân bước vào một chuỗi giá trị hoàn toàn mới.

Với anh Ngô Ất Mão, chủ Mão's homestay, những đoàn khách nước ngoài do sự liên kết hợp tác với VietClimb đưa tới chiếm tới 70–80% lượng lưu trú. Ngôn ngữ từng là rào cản, nhưng anh Mão dần vượt qua bằng các công cụ dịch và những khóa đào tạo do xã và Trung tâm tổ chức về ngoại ngữ, pháp luật lưu trú, tiêu chuẩn phục vụ.

Chị Lèo Thu Phương, chủ homestay Rừng Xanh, đang hướng dẫn du khách trải nghiệm làm bánh giò bầu (bánh bí đỏ). Ảnh: Ngọc Linh

Tại Rừng Xanh Homestay, chị Lèo Thu Phương – người Nùng – chuyển từ làm nông bấp bênh sang làm du lịch. Với một cơ sở nhỏ ban đầu, nay gia đình chị đã mở thêm điểm thứ hai, luôn kín phòng dịp cuối tuần và ngày lễ, với thu nhập ổn định 20–25 triệu đồng mỗi tháng. Các thành viên trong gia đình đều có việc làm nhờ phục vụ khách.

Xa hơn một bước, mô hình Bamboo Hill resort – nơi chị Nông Thị Chiên làm quản lý – cho thấy du lịch không chỉ dừng ở homestay mà đã mở rộng sang các dịch vụ ăn ở chuyên nghiệp. Chị Chiên được đào tạo tại chỗ từ kỹ năng phục vụ đến quản lý buồng phòng, từ lễ tân, tư vấn nhận khách đến pha chế đồ uống, điều phối bếp ăn.

Chị Nông Thị Chiên, người dân tộc Nùng, quản lý Bamboo Hill resort. Ảnh: Ngọc Linh

Trong câu chuyện với Mekong ASEAN, chị Chiên cho biết: vào mùa cao điểm, resort cần tuyển thêm 7–8 lao động, tạo việc làm trực tiếp cho người dân trong xã. Từ một người phụ nữ Nùng dịu dàng làm nông từ nhỏ, nay chị khoác lên mình bộ quần áo đồng phục với họa tiết trang trí thổ cẩm, phong thái nhanh nhẹn, giọng nói cất lên rõ ràng, mạch lạc tràn đầy tự tin. Công việc quản lý mang lại cho chị thu nhập ổn định, vị trí của một người độc lập về tài chính và hoàn toàn làm chủ cuộc sống.

Làn sóng du lịch lan nhanh, và những hộ dân khác bắt đầu tham gia. Năm 2018, UBND tỉnh Lạng Sơn công nhận cụm du lịch cộng đồng Hữu Liên là điểm du lịch địa phương; năm 2020, Yên Thịnh tiếp tục được công nhận – tạo nền tảng pháp lý để hạ tầng và dịch vụ phát triển bền vững hơn.

Nhiều loại hình homestay, bungalow, camping phục vụ khách du lịch nở rộ tại Hữu Liên

Trong bối cảnh đó, anh Lê Văn Quý, Trưởng thôn Yên Thịnh, mở homestay Phú Quý năm 2022. Khách nước ngoài chiếm khoảng 70%, mỗi người chi tiêu trung bình 400.000 đồng bao gồm lưu trú, ăn uống, thuê xe máy. Thu nhập từ du lịch giúp gia đình anh gấp đôi làm nông. Khi rảnh, anh còn dẫn khách đi thác Hạt, thác Khe Dầu, tắm suối hay cắm trại – những dịch vụ nhỏ nhưng tạo nguồn thu ổn định.

Từ những câu chuyện khác nhau, có thể thấy một xu hướng chung: Leo núi là điểm khởi đầu, nhưng chính nhu cầu lưu trú – ẩm thực – trải nghiệm – giao lưu văn hóa đã thúc đẩy sự nảy nở của một hệ sinh thái du lịch cộng đồng. Và trong hệ sinh thái ấy, người dân là chủ thể, còn các chính sách địa phương đóng vai trò “đỡ lưng” để họ bước vào kinh tế dịch vụ một cách an toàn và bền vững.

Chính sách mở đường: Từ hạ tầng, đào tạo đến tín dụng ưu đãi

Những chuyển biến ấy không chỉ đến từ nỗ lực của người dân. Trong giai đoạn 2021–2025, Lạng Sơn triển khai Chương trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững, tập trung đầu tư hạ tầng, hỗ trợ sinh kế và tạo việc làm. Tỷ lệ hộ nghèo toàn tỉnh giảm từ 12,2% xuống còn 3,36%.

Riêng Dự án 2 về đa dạng hóa sinh kế đã triển khai 249 mô hình, với 4.073 hộ tham gia, tạo việc làm cho hơn 3.500 lao động và tăng thu nhập bình quân tối thiểu 30%, mang lại 30–50 triệu đồng/năm cho mỗi hộ.

Tại thôn Yên Thịnh chỉ còn 5 hộ nghèo, 14 hộ cận nghèo trong tổng số 174 hộ dân

Tại Hữu Liên, người dân được tham gia các lớp tập huấn nấu ăn, nghiệp vụ lưu trú, an toàn thực phẩm, PCCC, kỹ năng hướng dẫn viên và ngoại ngữ. Hệ thống đường giao thông, biển chỉ dẫn, bản đồ leo núi – trekking cũng được đầu tư, giúp việc tiếp cận điểm du lịch an toàn hơn.

Các chính sách hỗ trợ trực tiếp cũng tạo động lực mạnh mẽ. Anh Quý cho biết trước đây Nghị quyết 17 hỗ trợ 20 triệu/hộ làm homestay; hiện Nghị quyết 19 đang triển khai mức hỗ trợ 100 triệu đồng/homestay khi đáp ứng đủ điều kiện. Cụm 11 homestay Yên Thịnh còn lập nhóm Zalo để phối hợp đón khách, chia sẻ nhu cầu phòng, liên kết dịch vụ.

Kết quả, trong 174 hộ tại Yên Thịnh, giờ chỉ còn 5 hộ nghèo và 14 hộ cận nghèo (2,8%), chủ yếu là người già không còn sức lao động.

Đến nay, toàn xã Hữu Liên đã có 36 homestay, khai thác đa dạng dịch vụ: lưu trú, trekking, leo núi, đi thuyền, trải nghiệm văn hóa – ẩm thực. Năm 2025, Làng du lịch cộng đồng Liên được trao Giải thưởng Du lịch cộng đồng ASEAN, trong khi cụm homestay Yên Thịnh đạt Giải thưởng Homestay ASEAN – cú đúp danh hiệu giúp điểm đến này được biết tới rộng rãi hơn.

Nhờ chuyển đổi sinh kế, nhiều người dân có thu nhập ổn định và tự tin hơn trong giao tiếp, kỹ năng nghề. Du lịch không còn là hoạt động tự phát mà trở thành ngành kinh tế mới mang tính bền vững.

Thách thức mới: Không chỉ giữ nhịp tăng trưởng mà còn giữ bản sắc

Ông Lương Duy Doanh, Giám đốc Fivestar Travel

Ông Lương Duy Doanh, Giám đốc Fivestar Travel, nhận định: “Giải thưởng ASEAN giống như tấm thẻ bài giúp ‘Hữu Liên’ được du khách biết tới nhiều hơn. Nhưng đó cũng là áp lực buộc địa phương phải nỗ lực để giữ danh hiệu và duy trì sinh kế cho bà con.”

Theo ông Doanh, vấn đề quan trọng nhất là môi trường. Du lịch sinh thái chỉ bền vững khi cảnh quan xanh – sạch – đẹp được bảo tồn. Bên cạnh đó là giữ gìn bản sắc văn hóa của các dân tộc, tránh thương mại hóa quá mức và tạo thêm điểm nhấn cảnh quan như đường hoa, cây bản địa hay lễ hội truyền thống.

Chính quyền và ngành văn hóa cũng cần đồng hành chặt chẽ với người dân và doanh nghiệp để tổ chức sự kiện, truyền thông bài bản, từ đó lan tỏa hình ảnh Hữu Liên như một điểm đến giàu bản sắc.

Không chỉ hấp dẫn ở hoạt động leo núi, Hữu Liên còn chinh phục du khách bởi cảnh quan thay đổi theo mùa.

Chị Linh Tran (Hà Nội), người đã đến Hữu Liên ba lần, chia sẻ: thảo nguyên Đồng Lâm mỗi mùa một vẻ: mùa xuân rực rỡ hoa đào – mai – mận; mùa nước ngập từ tháng 4 đến 9 phù hợp chèo sup, kayak; tháng 9–10 là mùa lúa chín, mùa hái hồng, hái na; còn từ tháng 10 trở đi, nước rút trả lại bãi cỏ xanh cho đàn ngựa, trâu, cừu.

Nhờ sự kết hợp giữa tiềm năng thiên nhiên, chính sách hỗ trợ của Nhà nước, liên kết cộng đồng và tư duy làm du lịch chuyên nghiệp, Hữu Liên đang hình thành một hệ sinh thái du lịch cộng đồng mang tính mẫu mực.

Từ môn thể thao leo núi ban đầu, nơi đây đã phát triển thành một chuỗi giá trị du lịch – sinh kế – văn hóa – môi trường tương hỗ lẫn nhau, mở ra cơ hội thoát nghèo bền vững cho đồng bào dân tộc thiểu số và định hình hướng đi mới cho nhiều vùng núi khác trên cả nước.