Tại Diễn đàn Kinh tế Việt Nam 2021 vừa qua, có một đề xuất đáng chú ý từ nhóm nghiên cứu Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam về giải quyết điểm nghẽn trong giải ngân vốn đầu tư công để tạo kênh kích thích nền kinh tế trong giai đoạn đầu tư khu vực tư nhân gặp nhiều khó khăn.

Cụ thể, nhóm tác giả của Viện đề xuất tổng quy mô gói hỗ trợ kinh tế giai đoạn 2022-2023 là 666.000 tỷ đồng, tương đương khoảng 8% GDP năm 2020. Trong đó bao gồm gói hỗ trợ hệ thống y tế (đề xuất 76.000 tỷ đồng), gói củng cố hệ thống an sinh xã hội (58.000 tỷ), gói hỗ trợ doanh nghiệp (244.000 tỷ) và lớn nhất là gói đầu tư công (288.000 tỷ).

Nhóm tác giả nhận định đầu tư công là động lực để thúc đẩy, là vốn mồi để thu hút đầu tư xã hội, nhất là đầu tư cho hạ tầng, đặc biệt là hạ tầng y tế đang khao khát các dự án. Theo cách tính lâu nay, một đồng đầu tư công kéo theo 5 đồng đầu tư xã hội. Do đó, nhóm đề xuất gói đầu tư công quy mô 288.000 tỷ đồng trong giai đoạn 2022-2023, lộ trình giải ngân có thể chia đều theo năm, 144 nghìn tỷ đồng/năm.

Nguồn: Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam

Dựa trên đề xuất tham khảo này, cộng thêm số vốn cần phân bổ theo kế hoạch đầu tư công trung hạn giai đoạn 2021-2025 trị giá 2,87 triệu tỷ mà Quốc hội phê duyệt, có thể thấy nền kinh tế năm 2022-2023 có trọng trách phải tiêu hết và đúng địa chỉ một lượng lớn vốn đầu tư công để tạo động lực cho phục hồi kinh tế hậu đại dịch, cũng như tạo nền tảng cho tăng trưởng trong tương lai.

Vấn đề giải ngân đầu tư côngn này cũng đã từng được Thủ tướng Phạm Minh Chính trăn trở nhiều lần. Trong phiên họp sáng 12/11 của Quốc hội khóa XV, ông đã nhấn mạnh: “Chúng ta phải đầu tư vào hạ tầng nhưng lại đang đứng trước bài toán đầu tư công. Hôm nay chúng ta mới giải ngân được hơn 50%, nay mai có gói kích thích kinh tế vào phát triển hạ tầng nữa, liệu hấp thụ được không? Đây là bài toán chúng ta cần phải phân tích kỹ lưỡng”.

Giải ngân đầu tư công: Có khi phải đặt KPI

Theo báo cáo của Bộ Tài chính, ước giải ngân vốn ngân sách nhà nước 11 tháng năm 2021 đạt 294.589,31 tỷ đồng, tương đương 63,86% kế hoạch Thủ tướng Chính phủ giao và thấp hơn đáng kể so với mức giải ngân cùng kỳ năm 2020 (71,4%).

Nguồn: Bộ Tài chính

Trước thực trạng tiến độ giải ngân đầu tư công chậm chạp của nhiều cơ quan ban ngành, Văn phòng Chính phủ hôm 25/10 đã ban hành Công điện 7776/CĐ-VPCP chỉ đạo khẩn trương rà soát, xử lý các khó khăn, vướng mắc trong giải ngân đầu tư công, đẩy mạnh giải ngân vốn đầu tư công. Công điện nhấn mạnh một trong các nhiệm vụ, giải pháp trọng tâm trong những tháng cuối năm 2021 được xác định tại Hội nghị Trung ương 4 (khóa XIII) là đẩy mạnh giải ngân vốn đầu tư công.

Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính hôm 22/11 tiếp tục ký Quyết định số 1962/QĐ-TTg về việc thành lập 6 Tổ công tác kiểm tra, đôn đốc, đẩy mạnh giải ngân vốn đầu tư công năm 2021 tại một số bộ, cơ quan trung ương và địa phương có tỷ lệ giải ngân vốn đầu tư công tính đến hết tháng 10/2021 đạt dưới 60%.

“Vấn đề đầu tư công là vấn đề nan giải, rất lâu nay mà chúng ta chưa giải quyết được một cách triệt để tình hình. Nguyên nhân, giải pháp chúng ta cũng đã nói rất nhiều. Tìm ra giải pháp để đột phá để tăng tốc độ giải ngân trong các năm tới là vấn đề hết sức quan trọng. Nếu giải ngân ta thực hiện không tốt thì kể cả gói hỗ trợ sắp tới có tập trung cho đầu tư công cũng rất khó để nền kinh tế hấp thu được”.

Bộ trưởng Bộ KH&ĐT Nguyễn Chí Dũng

Trao đổi với MEKONG ASEAN về vấn đề vướng mắc trong giải ngân vốn đầu tư công, TS. Vũ Sỹ Cường, chuyên gia Tài chính công, Kinh tế trưởng Viện công nghệ và phát triển tài chính (Học viện Tài chính) cho hay: “Thách thức trước hết là vấn đề thể chế. Quy định phức tạp, quy trình rườm rà đâm ra giải ngân chậm, máy móc. Chẳng hạn, có dự án yêu cầu có 3 nhà thầu nhưng dự án phức tạp tìm mãi chẳng ra 3 nhà thầu nên không giải ngân được".

Nhưng đổ lỗi hết cho thể chế, e rằng… oan. Trả lời chất vấn đại biểu Quốc hội tại kỳ họp thứ 2 Quốc hội khóa XV hồi giữa tháng 11, Bộ trưởng Bộ Kế hoạch và Đầu tư (KH&ĐT) Nguyễn Chí Dũng cũng khẳng định: “Vấn đề của giải ngân vốn đầu tư công hiện nay không nằm ở luật pháp, vì luật pháp và chính sách đã rất rõ ràng, rất đầy đủ, trên tinh thần phân cấp triệt để cho các địa phương”. Ông đặt câu hỏi: tại sao cùng một thể chế mà có nơi giải ngân tốt, có nơi tỷ lệ giải ngân chưa được 50%?

“Đừng cái gì cũng đổ thừa cho cơ chế. Cơ chế bao gồm luật, nghị định, thông tư, văn bản hướng dẫn. Cấp nào phải có trách nhiệm rà soát để sửa? Vướng chỗ nào thì phải chỉ ra, xác định rõ sửa cái gì, sửa như thế nào… không phải chỉ nêu ra rồi đổ thừa cho thể chế. Ví dụ, tại sao đầu tư công năm ngoái giải ngân đạt tỷ lệ 98%, trong khi trước đó đều đạt thấp?"

Chủ tịch Quốc hội Vương Đình Huệ.

Từ đây lại xuất hiện nguyên nhân thứ hai bên cạnh thách thức về thể chế, là nguyên nhân chủ quan (theo lời Bộ trưởng Nguyễn Chí Dũng) hay nói trực tiếp hơn là thách thức liên quan đến con người (theo lời TS. Vũ Sỹ Cường).

Bộ trưởng Nguyễn Chí Dũng nói giải ngân vốn đầu tư công thấp, trách nhiệm chủ yếu nằm trong khâu tổ chức thực hiện, cụ thể là yếu tố chủ quan do các địa phương, bộ, ngành thờ ơ hoặc chưa làm hết trách nhiệm, dẫn đến đề xuất được vốn rất lớn nhưng trên thực tế không giải ngân được.

Còn TS. Vũ Sỹ Cường phân tích: “Thể chế là một chuyện, chuyện khác là người ta có muốn làm hay không. Quay lại bài toán năm 2020, vì sao giải ngân được trên 90%, vì hồi đó đặt nặng vấn đề trách nhiệm giải ngân. Bây giờ cũng nên thế, cũng cần một cơ chế rõ ràng. Cơ quan nào, địa phương nào giải ngân thấp thì xem xét trách nhiệm người đứng đầu, vướng chỗ nào thì gỡ chỗ đó. Cần có quy chế giám sát kiểm tra tiến độ giải ngân rõ ràng, cần chú trọng trách nhiệm giải trình và phân cấp quản lý chi đầu tư công”.

“Dễ nhất là xây dựng KPI trong giải ngân đầu tư công để kiểm tra giám sát, nơi nào không giải ngân đúng tiến độ thì xử lý theo quy định, trách nhiệm nằm ở khâu nào thì xử lý khâu đó, thế là làm được ngay. Giờ việc giải ngân chậm không biết do khâu nào, không biết do ai thì làm sao mà giải ngân được?”

TS. Vũ Sỹ Cường

Trong bối cảnh đó, tại kỳ họp thứ 2 Quốc hội khóa XV, Chủ tịch Quốc hội Vương Đình Huệ đã chỉ đạo: “Cần có những giải pháp quyết liệt, hiệu quả, phấn đấu phân bổ và giải ngân năm 2021 đạt 90%, phân bổ, giao vốn và giải ngân năm 2022 đạt được 100% dự toán do Quốc hội giao”. Điều này cho thấy áp lực đẩy nhanh giải ngân đầu tư công đang ngày càng cấp bách, nhất là trong giai đoạn phục hồi kinh tế sau đại dịch Covid-19.

Tiêu hết nhưng phải tiêu cho đúng

Đầu tư công được đánh giá là động lực phục hồi kinh tế trong trung hạn khi các động lực khác chịu tác động tiêu cực bởi làn sóng dịch COVID-19 thứ 4 và cần nhiều thời gian hơn để hồi phục. Nhưng hơn thế, đầu tư công còn là đầu tư cho tương lai, đầu tư cho phát triển bền vững và đổi mới trong dài hạn.

Do đó, giải ngân đầu tư công bên cạnh đúng tiến độ phải đi đôi với hiệu quả và tiết kiệm. “Vốn đầu tư công cần được hiểu là tiền thuế của nhân dân, kể cả đi vay thì người trả cũng sẽ là nhân dân”, theo phát biểu của đại biểu Vũ Thị Lưu Mai, Phó chủ nhiệm Ủy ban Tài chính Ngân sách tại kỳ họp thứ nhất Quốc hội khóa XV.

Hơn 2,87 triệu tỷ vốn đầu tư công trung hạn giai đoạn 2021-2025, tức bình quân 574 nghìn tỷ đồng/năm đang được phân bổ để phục vụ nhiệm vụ xây dựng hệ thống kết cấu hạ tầng đồng bộ, hiện đại, hoàn thành các công trình quan trọng quốc gia, trọng điểm về giao thông, thích ứng với biến đổi khí hậu, hạ tầng thông tin, chuyển đổi số, phát triển kinh tế số, xã hội số, theo lời Bộ trưởng Bộ KH&ĐT Nguyễn Chí Dũng.

Nền kinh tế cũng chuẩn bị đón chương trình phục hồi kinh tế - xã hội với trị giá đề xuất 8-10% GDP (theo các kiến nghị tại Diễn đàn Kinh tế Việt Nam 2021), trong đó gói đầu tư cơ sở hạ tầng chiếm tỷ trọng khá lớn. Quy mô gói cụ thể ra sao, nguồn tiền huy động từ đâu đã và đang được Bộ KH&ĐT, Bộ Tài chính phối hợp với các cơ quan ban ngành liên quan xây dựng trình Chính phủ.

Nhưng mối trăn trở lớn hơn là làm thế nào để giải ngân đầu tư công đúng đích, tiêu tiền thuế của dân cho hiệu quả trên từng đồng vốn. Đặc biệt là để những công trình trọng điểm quốc gia sắp được triển khai và đang thi công như sân bay Long Thành, cao tốc Bắc - Nam phía Đông hoàn thành đúng kỳ vọng, tạo động lực cho phục hồi và tăng trưởng kinh tế.

Chủ tịch Quốc hội Vương Đình Huệ từng nhấn mạnh tại phiên họp Ủy ban Thường vụ Quốc hội giữa tháng 7: "Không chuẩn bị tốt, không có danh mục thì có tiền cũng không giao vốn được".

Bộ trưởng Bộ Tài chính Hồ Đức Phớc cũng bổ sung thêm tại phiên họp Quốc hội hôm 12/11: “Chúng tôi nghĩ tiền này chỉ ném vào nền kinh tế khi các dự án đầu tư công để dẫn dắt đầu tư tư, các dự án, công trình trọng điểm, những lĩnh vực kinh tế tạo nên đột phá lớn để tăng trưởng thì chúng ta phải chuẩn bị. Nếu chưa chuẩn bị phải chuẩn bị nhanh, phải lập dự án trong điều kiện đặc biệt thì mới tiêu được tiền bằng các gói kích cầu”.

Trong khi đó, Bộ trưởng Bộ KH&ĐT Nguyễn Chí Dũng thẳng thắn: “Đầu tư công phải có trọng tâm, trọng điểm, đảm bảo hiệu quả và mang tính dẫn dắt để kích hoạt nguồn vốn ngoài nhà nước để cùng tham gia”.

Chủ trương là như thế, nhưng tiền tiêu sao cho hiệu quả sẽ phụ thuộc chủ yếu vào khâu lập kế hoạch và tổ chức thực hiện. Để làm tốt những khâu này, có lẽ cần đến quyết tâm cao nhất của cả hệ thống chính trị.

“Dàn trải là căn bệnh trầm kha của đầu tư công nhưng đã được cải thiện trong vài năm gần đây. Việc chọn lựa dự án phải kỹ càng, có trọng tâm trọng điểm, dự án phải hiệu quả, có ý nghĩa kinh tế xã hội, cũng như việc kích thích kinh tế: kích đúng chỗ thì bao giờ cũng hiệu quả hơn kích dàn trải”.

TS. Vũ Sỹ Cường