Cần một 'nhạc trưởng' cho vấn đề xuất khẩu nông sản sang Trung Quốc

Việc ùn ứ hàng hóa xuất khẩu sang thị trường Trung Quốc, đang là vấn đề cấp thiết và được quan tâm trong những ngày qua. Việc này đã gây ảnh hưởng lớn tới kinh tế Việt Nam, đặc biệt là các nhóm hàng nông, thủy sản với nguy cơ hư hỏng rất cao sau nhiều ngày chờ đợi được thông quan.

Tình hình ùn ứ tại các cửa khẩu phía bắc rất trầm trọng, đặc biệt là ở ba cửa khẩu Hữu Nghị, Tân Thanh, Chi Ma của tỉnh Lạng Sơn, với hơn 4000 xe vẫn còn tắc tại các cửa khẩu, trong khi mỗi ngày chỉ thông quan được một con số rất ít.

Chia sẻ với phóng viên Mekong Asean, các chuyên gia đã nêu lên những nguyên nhân và các giải pháp cả trong ngắn hạn và dài hạn cho vấn đề này.

Nói về nguyên nhân của sự tắc nghẽn này, PGS.TS Ngô Trí Long, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu thị trường giá (Bộ Tài chính), cho rằng trước tiên là do việc sản xuất và xuất khẩu ồ ạt, không có kế hoạch của người nông dân và các doanh nghiệp.

Đây không phải là vấn đề mới, mà tình trạng này đã xảy ra trong nhiều năm, mỗi khi phía Trung Quốc có sự thay đổi về thể chế, chính sách xuất nhập khẩu. Tuy nhiên, lần này là lần nặng nhất do ảnh hưởng cộng dồn của các lệnh ban hành mới của Trung Quốc và tác động của dịch bệnh Covid-19.

Cụ thể, mới đây, Trung Quốc vừa đưa ra các Lệnh 248, 249 áp dụng từ 1/1/2022, khiến các doanh nghiệp Việt lại càng cố gắng xuất khẩu trong giai đoạn này để tranh thủ trước khi các luật trên có hiệu lực, góp phần tạo nên sự ùn ứ tắc nghẽn tại các cửa khẩu.

Một nguyên nhân khác đó là do các doanh nghiệp vốn đang quen với kiểu xuất khẩu tiểu ngạch, với lợi thế là chi phí rẻ, không yêu cầu chất lượng cao, nhanh chóng, tiện lợi, không phải chịu trách nhiệm lâu dài, “tiền trao cháo múc”. Vì vậy nên hiện tại để các doanh nghiệp chuyển sang hình thức xuất khẩu chính ngạch là rất khó.

Bên cạnh đó, Chuyên gia kinh tế Vũ Vinh Phú, Nguyên Phó giám đốc Sở Thương mại, nguyên Chủ tịch Hội Siêu thị Hà Nội, còn nêu lên một lý do rất quan trọng đó là việc thiếu các kho hàng đặc biệt tại các cửa khẩu biên giới để bảo quản các mặt hàng tươi sống.

Ông Phú nêu ví dụ: Trung Quốc cũng xuất khẩu nhiều mặt hàng nông sản sang Việt Nam như khoai tây, cà rốt, su hào… và cũng bị tắc biên, nhưng họ không gặp vấn đề lớn như Việt Nam. Họ có các kho lạnh, kho mát, các kho hàng bảo quản các sản phẩm ở khu vực biên giới. Như vậy, nông sản của họ dù bị tắc ở biên giới cũng không bị ảnh hưởng quá nhiều.

Trong khi đó, các mặt hàng nông sản Việt Nam bị phơi dưới cái nắng 37 độ nơi cửa khẩu, chẳng mấy chốc sẽ chín, hỏng và không thể xuất khẩu được nữa, gây thiệt hại rất lớn cho các doanh nghiệp. Đây là vấn đề đã được xem xét cách đây gần 10 năm, nhưng đến nay vẫn chưa thể thực hiện.

Khi mà tắc nghẽn ở cửa khẩu, hàng hóa bị bảo quản sơ sài dưới các loại thời tiết: nắng, mưa, với nhiệt độ cao. Nhất là với các mặt hàng thủy hải sản, những mặt hàng cần bảo quản nhiệt mát, dưới tình trạng này thì coi như trắng tay.

Chuyên gia kinh tế Vũ Vinh Phú, Nguyên Phó giám đốc Sở Thương mại, nguyên Chủ tịch Hội Siêu thị Hà Nội

Hơn nữa, việc này cũng gây ra tình trạng mất cân bằng, khi nông sản bán tháo ở cửa khẩu hoặc trên đường quay về có giá rất rẻ, như mít chỉ có giá 7.000-8.000 đồng/kg, thậm chí có nông sản bị hỏng phải bỏ đi, nhưng người dân ở thành thị vẫn phải mua mít tới 30.000-40.000 đồng/kg. Điều này vừa gây thiệt hại cho người nông dân, doanh nghiệp mà người tiêu dùng cũng không được hưởng lợi.

Đồng thời, các mặt hàng nông sản hiện nay mới chỉ xuất khẩu thô, xuất khẩu nguyên quả mà chưa qua chế biến, khiến giá thành thấp, sức hấp dẫn của mặt hàng chưa cao, khả năng bảo quản kém. Ông Phú nêu ví dụ ở Trung Quốc và các quốc gia khác, họ có thể chế biến mặt hàng mít thành mít sấy, mít khô, mít dẻo và nước mít. Khi chế biến các mặt hàng như thế thì khả năng bảo quản sẽ được nâng cao, lên tới 15-20 ngày, thậm chí với các mặt hàng đóng hộp, hạn sử dụng có thể lên tới 1 năm.

Bên cạnh đó, còn một lý do khác mà ông Phú nêu ra, đó là việc thiếu thông tin, thiếu người điều phối. Ông nhấn mạnh, đây là lý do quan trọng nhất. Việc mù mờ thông tin khiến các doanh nghiệp không có định hướng, chỉ mạnh ai nấy làm, không có sự thống nhất, sự phân luồng rõ ràng. Dù các Bộ Công Thương, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, các bộ ngành liên quan và các địa phương có đưa thông tin về tình hình ùn ứ tại các cửa khẩu và yêu cầu các doanh nghiệp hạn chế dồn hàng lên các cửa khẩu, nhưng chưa có sự chỉ đạo rõ ràng tới từng doanh nghiệp, từng địa phương.

Trao đổi với phóng viên, các chuyên gia đưa ra những giải pháp cả trong ngắn hạn và dài hạn. Trước hết, trong ngắn hạn, chuyên gia Vũ Vinh Phú đưa ra lời khuyên rằng cần phải đẩy mạnh tiêu thụ nông sản trong nước. Chuyên gia cũng nêu lên thực trạng: nông sản Việt Nam đổ dồn đi xuất khẩu sang Trung Quốc tới mức ùn ứ, nhưng tại thị trường nội địa, rất khó để tìm được nông sản chuẩn của Việt Nam trên thị trường. Ông cũng đồng tình với việc, hiện nay, tiêu thụ nông sản tại thị trường Việt Nam còn manh mún, chưa có hệ thống nên khó mở rộng.

Cùng tìm giải pháp gỡ ùn ứ nông sản xuất khẩu ở khu vực phía bắc, chuyên gia Ngô Trí Long đưa ra lời khuyên: các Bộ, ngành hữu quan như Bộ Công Thương, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Vụ Xuất nhập khẩu, Tổng cục Hải quan,… cần tiếp tục đàm phán với các cơ quan liên quan phía Trung Quốc để tìm ra giải pháp cho tình hình này, và xác định rõ ràng những yêu cầu của nước bạn về phòng dịch, chất lượng sản phẩm, cách thức vận chuyển. Từ đó, chuẩn hóa các sản phẩm của nước mình để đẩy nhanh tiến độ thông quan qua cửa khẩu.

Chất lượng là một phần nhưng chủ yếu là vấn đề về an toàn vệ sinh thực phẩm, đảm bảo yêu cầu phòng chống dịch Covid-19 cái đó là quan trọng với nông sản thực phẩm

PGS.TS Ngô Trí Long, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu thị trường giá (Bộ Tài chính)

Cần đặc biệt chú trọng vấn đề phòng dịch, bởi trong những ngày qua, việc ùn ứ và đóng cửa một số cửa khẩu biên giới là do phía Trung Quốc phát hiện tài xế mắc Covid-19 và vẫn còn sót virus Sars-CoV-2 trên bao bì sản phẩm.

Các biện pháp có thể kể đến như tiêm đủ mũi vaccine cho các tài xế, các tài xế cần có kết quả test âm tính với virus trong vòng 72 giờ, và tiến hành khử khuẩn kĩ các sản phẩm, tài xế cũng như các xe chở hàng.

Bên cạnh đó, như Bộ Công Thương đã ban hành khuyến cáo, các doanh nghiệp cần chuyển mạnh sang hình thức xuất khẩu chính ngạch, để có sự đảm bảo, đàm phán, chắc chắn, có yêu cầu bồi thường từ bên nước bạn.

Các doanh nghiệp cũng có thể chuẩn bị các giấy tờ, thủ tục xác mình chất lượng sản phẩm trước và gửi sang phía Trung Quốc, chỉ khi nào hàng hóa được chấp nhận thì doanh nghiệp mới bắt đầu vận chuyển hàng lên biên giới.

Về lâu dài, Chuyên gia kinh tế Nguyễn Minh Phong đề nghị các doanh nghiệp Việt cần đẩy mạnh việc chế biến hàng hóa, vừa giúp mặt hàng kéo dài “tuổi thọ”, đa dạng hóa mặt hàng và khiến sản phẩm trở nên hấp dẫn hơn trong mắt các đối tác nước ngoài.

Đồng thời, ông cũng khuyến nghị các doanh nghiệp cần nâng cao chất lượng sản phẩm, nâng cao vấn đề vệ sinh an toàn thực phẩm, không chỉ đáp ứng được yêu cầu của nước bạn, đẩy nhanh tiến độ thông quan, mà còn tạo tiền để để mở rộng xuất khẩu ra các thị trường khác.

Tham gia ý kiến khuyến nghị đến Chính phủ và các cơ quan hữu quan về các biện pháp tránh ùn ứ nông sản xuất khẩu sang thị trường Trung Quốc, chuyên gia Vũ Vinh Phú đề xuất: Chính phủ cần có giải pháp đầu tư xây dựng các kho chứa hàng đặc biệt để bảo quản hàng hóa ở các vùng biên giới, cửa khẩu để cho các doanh nghiệp, người dân thuê lại với giá rẻ và khấu hao trong vòng 50 đến 70 năm. Đây cũng là một trong những giải pháp quan trọng về lâu, về dài cho Việt Nam.

Đặc biệt, ông Phú còn đưa ra kiến nghị thành lập một cơ quan điều phối xuất khẩu hàng hóa sang Trung Quốc, với quy mô đầy đủ, có cơ sở ở các tỉnh thành phố lớn. Đóng vai trò làm “nhạc trưởng” cho hoạt động xuất nhập khẩu hàng hóa với Trung Quốc.

Đây là điều cần thiết, bởi Việt Nam đã coi Trung Quốc là một trong những đối tác thương mại chính với vị trí địa lý gần gũi và quy mô thị trường lớn, vậy thì nên dành sự quan tâm phù hợp cho thị trường này.