Theo Financial Times, trong vài thập kỷ qua, ngoài cơ quan vũ trụ của các quốc gia tiên tiến, các chủ thể tư nhân như SpaceX của tỷ phú Elon Musk, Blue Origin của tỷ phú Jeff Bezos, Orbital ATK, ViaSat, SES, OneWeb và hơn 10.000 công ty vũ trụ thương mại khác đã phát triển và khẳng định vai trò trong lĩnh vực “không gian mới”.
Đây là một lĩnh vực dành riêng cho các hoạt động tăng cường tiếp cận không gian riêng, trạm vũ trụ phục vụ cho vệ tinh, công nghệ quốc phòng, phân tích dữ liệu và thậm chí du lịch vũ trụ, sản xuất và khai thác tiểu hành tinh.
 |
Tỷ phú Elon Musk là nhà sáng lập Tập đoàn Công nghệ Khai phá Không gian (Space X). Ảnh: FT |
SpaceX - công ty không gian mới được biết đến nhiều nhất của tỷ phú Elon Musk, đã phóng hàng nghìn vệ tinh cho cả mục đích công cộng và tư nhân. Dịch vụ Starlink của tỷ phú này đã giúp duy trì hoạt động của Internet tại Ukraine trong thời kỳ chiến sự, ngay khi các lực lượng Nga đóng cửa các dịch vụ viễn thông khác. Tuy nhiên, nó cũng trở thành mục tiêu tấn công tiềm năng trong cuộc chiến, cũng như việc ông Musk mặc cả với Lầu Năm Góc về chi phí tài trợ cho Ukraine.
Điều này đưa đến một cuộc tranh luận ngày càng tăng về việc ai sẽ kiểm soát nền kinh tế vũ trụ. Theo tổ chức phi lợi nhuận Space Foundation, nền kinh tế này trị giá 469 tỷ USD vào năm 2021. Trong khi đó, Ngân hàng Mỹ (BoA) dự đoán ngành công nghiệp vũ trụ sẽ đạt 1.400 tỷ USD vào năm 2030.
 |
Tên lửa SpaceX Falcon 9 cất cánh từ Trung tâm Vũ trụ Kennedy ở Florida, Mỹ, ngày 17/12. Tên lửa này mang theo 54 vệ tinh Starlink. Ảnh: AP |
Theo báo cáo năm 2022 của Cơ quan Hàng không và vũ trụ Mỹ (NASA), doanh thu trong lĩnh vực vũ trụ thương mại đã tăng 6,4% so với năm 2020. Trong đó chính phủ các nước tiên tiến đều gia tăng đầu tư vào ngành công nghiệp vũ trụ dân sự và quân sự, bao gồm Ấn Độ tăng 36%, tiếp theo là Trung Quốc tăng 23% và 18% ở Mỹ.
Trước đây, thám hiểm không gian từng là chương trình do chính phủ Mỹ hậu thuẫn, tập trung vào an ninh quốc gia, niềm tự hào dân tộc và nghiên cứu khoa học. Tuy nhiên sau hai vụ tai nạn tàu con thoi chết người (tàu Challenger năm 1986 và Columbia năm 2003), chính phủ nước này bắt đầu rút lại quyền tập trung kiểm soát không gian.
Mặc dù các chương trình vệ tinh công - tư đã tồn tại từ những năm 1960, nhưng phải đến khi chương trình tàu con thoi bắt đầu kết thúc (và cuối cùng bị hủy bỏ vào năm 2011), hàng loạt các công ty vũ trụ thương mại mới bắt đầu cất cánh.
Quốc hội Mỹ đã thay đổi các biện pháp khuyến khích tài trợ và tạo ra một chính sách mới (Chương trình Dịch vụ vận tải thương mại trên quỹ đạo) để khuyến khích tư nhân hóa. Điều này cũng khiến NASA và các cơ quan chính phủ khác trở thành khách hàng của các nhà thầu không gian tư nhân.
Quá trình tư nhân hóa nhằm mục tiêu giảm chi phí và tăng cường đổi mới các hoạt động tiếp cận không gian vũ trụ. Dữ liệu của NASA từ năm 2014 cho thấy chi phí để SpaceX vận chuyển 1kg hàng hóa lên Trạm Vũ trụ Quốc tế (ISS) chỉ bằng 1/3 so với tàu con thoi. Các chuyến bay tư nhân cũng đang thực hiện phần lớn các nhiệm vụ tiếp tế cho ISS và thậm chí vận chuyển một số phi hành đoàn.
 |
Trung tâm chỉ huy USS Portland theo dõi tàu vũ trụ Orion của NASA rơi xuống Thái Bình Dương ngoài khơi Mexico, ngày 11/12. Ảnh: AP |
Tuy nhiên, Giáo sư Matthew Weinzierl của Trường Kinh doanh Harvard đã lập luận rằng, quá trình tư nhân hóa cũng khiến các công ty hàng không vũ trụ tăng sức mạnh độc quyền. Một số ít công ty vũ trụ mới có thể nhanh chóng sử dụng các công nghệ của NASA – vốn phải mất hàng thập kỷ để phát triển, trong khi các nhà thầu lâu đời giúp xây dựng và phát triển chúng lại thua cuộc.
Bên cạnh đó, cuộc chạy đua vào không gian mới được nhận định là phức tạp hơn nhiều vì quy mô và khả năng thiệt hại. Rác vũ trụ - bao gồm các vệ tinh không còn hoạt động, các bộ phận của tàu vũ trụ và rác do va chạm giữa chúng tạo ra - đang trở thành yếu tố rủi ro chính trong du hành vũ trụ.
Tuy nhiên, không có sự đồng thuận về việc ai sẽ trả tiền, dọn dẹp hoặc phân xử hậu quả do va chạm. Luật chính quản lý các tài sản chung trong không gian vẫn là Hiệp ước Ngoài không gian thời Chiến tranh lạnh năm 1967. Hiệp ước này ít đề cập đến các công nghệ vũ trụ hiện đại mà chỉ đơn giản là cấm đưa vũ khí hạt nhân hoặc vũ khí hủy diệt hàng loạt khác vào không gian.
Những người lạc quan sẽ lập luận rằng lợi nhuận tiềm năng từ việc thương mại hóa không gian sẽ nhiều hơn để chi trả cho việc dọn dẹp rác vũ trụ.
Tuy nhiên, chúng ta cũng dễ dàng để tưởng tượng đến bất kỳ thảm họa nào theo phong cách khoa học viễn tưởng, từ việc tạo ra các thuộc địa ngoài Trái Đất - nơi những người giàu có thể thoát khỏi các vấn đề của hành tinh này, cho đến những “tỷ phú độc ác” tích trữ khoáng sản, đất hiếm trong khoảng trống. Giáo sư Weinzierl cũng cảnh báo về tình trạng một số công ty không gian mới đang tìm cách tránh thuế.
Bên cạnh đó, còn rất nhiều vấn đề phát sinh khi thương mại hóa không gian cũng đòi hỏi mô hình hợp tác toàn cầu hiện đang thiếu trên Trái Đất.
